Xóm xưa Gò Vấp

Lượt xem: 54459
29/1/2025 17:00 - Điểm đến
Tác giả: Kiến trúc & Đời sống - LÊ HỒNG MINH

“Xóm” - nghe thân thương gần gũi, nhất là với dân miền Nam. Ngày xưa, chòm xóm là nơi tập hợp những “người bỏ xứ” vô Nam khai phá lập nghiệp, họ ở kế bên nhau, nương tựa giúp đỡ nhau lúc tối lửa tắt đèn. Đất Sài Gòn - Gia Định có khoảng 60 xóm, thì riêng vùng đất Gò Vấp đã có hơn 10 xóm!

 
XÓM MỚI 
Xóm Mới là nơi tập trung người miền Bắc di cư năm 1954, mỗi khi nhắc tới thì ai nấy cũng đều nghĩ đến một vùng ngoại ô Sài Gòn toàn dân Bắc kỳ di cư, nơi nổi tiếng sản xuất pháo cùng với món cầy tơ trứ danh!
Năm 1954, khi đất nước phân chia cách biệt, tại Xóm Mới có một trại định cư, mọi người tạm ở trong những căn nhà mái lợp tôn, tường là những tấm phên tre sơ sài. Đây là vùng lác đác chỉ có một vài căn nhà của người địa phương, còn người Xóm Mới có quê đủ cả: Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Hà Ðông, Nam Ðịnh, Hà Nội, Bắc Giang, Yên Bái, Hưng yên, Thái Bình, Hải Phòng, Ninh Bình, Kiến An, Hải Dương, Hòa Bình, Phú Thọ, Quảng Yên, Thanh Hóa, Hà Tĩnh, Nghê An, thậm chí có cả người ở Quảng Nam và Huế. 
Nhiều người cứ tưởng Xóm Mới là khu toàn Công giáo vì thấy rất nhiều nhà thờ và nhà cửa của giáo hữu thường ở chung quanh nhà thờ xứ đạo mình.
 
Xóm Gà xưa kia
 
XÓM GÀ
Xóm Gà ở góc Nguyễn Văn Đậu - Lê Quang Định, hẻm chùa Dược Sư, có tư liệu nói xóm này ngày xưa nuôi gà đá cho Tả quân Lê Văn Duyệt. Còn tới thời Pháp, xóm mang tên đường làng 15, đường làng 20, nay là đường Nguyễn Văn Đậu.
Quanh ngã tư này xưa có nhiều quán ăn bình dân nhưng độc đáo nhất là quán bán thịt dơi (có lẽ là quán đầu tiên trên đất Sài Gòn - Gia Định, từ trước 1975 đã không còn). Chắc khu vườn cây rậm rạp, nhiều dơi nên mới có quán này chăng? Năm 1990, khi tôi ở nhờ nhà bà cô ruột trên đường này lúc vô Sài Gòn học đại học, kế hẻm 45 đúng là có một quán thịt dơi, tôi còn nhớ rõ tấm bảng sắt tròn treo tòn ten, có hàng chữ “Dơi - món nhậu tuyệt vời”, có khi là quán hậu sinh của quán kể trên cũng nên? Có người nói Xóm Gà là nơi xuất phát của Sài Gòn - Gia Định có món bơ trộn hột gà, patê quệt vô bánh mì mà hiện nay hầu như tiệm bánh mì Sài Gòn nào cũng có. 
Tên gọi Xóm Gà đã đi vào thơ của thi sĩ Bùi Giáng: “Sài Gòn bất tận ngoại ô/ Xóm Gà Bình Thạnh xóm mô Chuồng Bò” và đây cũng chính là chốn ở trọ của nhà thơ tên tuổi Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu, trong thời gian ông vô đất Nam kỳ làm báo. Tản Đà thuê căn nhà bốn gian giá 28 đồng/tháng, với lương của ông lúc đó chỉ là một phần nhỏ thôi nhưng tháng nào ông cũng phải khất chủ nhà độ vài ba cái hẹn.
Tản Đà được ông chủ nhiệm Đông Pháp Thời Báo trả thù lao mỗi tháng 100 đồng (bằng lương chủ quận, còn thư ký lương có 12 đồng). Lắm khi báo sắp lên khuôn mà vẫn chưa có bài thơ nào của Tản Đà cả, ông chủ báo cho người ba lần, bốn lượt tới tận nhà của thi sĩ ở Xóm Gà để hối, khiến Tản Đà nổi nóng, đã nói: “Làm thơ đâu phải bửa củi mà muốn lúc nào là có lúc đó?”. Ít lâu, Tản Đà lại khăn gói trở ra Bắc, ông nhớ Xóm Gà nên khi đi xe lửa Tản Đà đã sáng tác bài thơ, có đoạn: “Xóm Gà tan giấc rạng vầng ô/Tối đến Nha Trang rượu một bồ”.
Xóm Gà còn là nơi cư ngụ, lai vãng của những văn sĩ, thi sĩ, nhà báo tên tuổi như Phan Khôi, Ngô Tất Tố, Trần Tấn Quốc (người sáng lập giải Thanh Tâm cho lãnh vực cải lương). Trước 1975, ca sĩ Trang Thanh Lan và một số ca sĩ thuộc “lò” Tùng Lâm đã ở đây, các ca kịch sĩ thường hay lai vãng như Hùng Cương, Thanh Hùng, nghệ sĩ Tùng Lâm cũng nhận Xóm Gà làm “quê hương”. Gia đình ông Tô Văn Lai - ông chủ của Thúy Nga Paris sau này, và gia đình cha mẹ cô Thúy (Thúy Nga là tên ghép của cô Thúy và người bạn thân tên Nga) ngày trước ở cư xá Thanh Bình 2 trên đường Ngô Tùng Châu (nay là Nguyễn Văn Đậu)!
Ở Xóm Gà có chùa Già Lam là nơi đặt di cốt của nhạc sĩ Y Vân, nghệ sĩ Năm Châu - Kim Cúc... Đi qua Xóm Gà, hướng về Gò Vấp, bên phải có chùa Dược Sư, tịnh thất Liên Hoa, hẻm vào chùa Linh Ứng, còn có thêm tịnh xá Ngọc Phương, các chùa Châu An, Vạn Đức, Pháp Vân… Cũng Xóm Gà còn có 2 ngôi chùa cổ là Sắc tứ Tập Phước (sắc phong từ thời Gia Long do chùa từng cưu mang Nguyễn Ánh thời tẩu quốc) và Bảo An - 2 ngôi chùa nằm giữa khu mồ mả trên đường Phan Văn Trị (hiện mồ mả đã giải tỏa).
Xóm Gà ngày ấy còn có chợ bán gà từ các vùng quê lân cận mang tới. Từ tờ mờ sáng, họ đã quang gánh lũ lượt mang gà thịt, gà giò, gà trống thiến, gà kiểng, gà nòi, gà chọi đủ loại đi bán. Sau này thương lái tới tận xóm này để mua gà cho tiện và rẻ hơn.
 
Xóm Lò Chè
 
XÓM LÒ CHÈ
Theo nhà nhà báo, nhà nghiên cứu văn hóa Sài Gòn Phạm Công Luận, cách nay hơn nửa thế kỷ, ở khu Gò Vấp tồn tại một xóm lò nấu chè khá lớn. Lò chè này từng nhóm lửa nấu cả trăm nồi chè mỗi ngày để cung cấp cho các cô bán chè dạo và những sạp bán chè ở nhiều chợ trên đất Sài Gòn - Gia Định.
Khu xóm từng được gọi là Xóm Thơm vì ở đây trồng cây thơm (ga xe lửa gần đó cũng kêu là ga Xóm Thơm luôn). Tuy Gò Vấp là đất gò cao ráo nhưng lạ cái xóm này lại ở trên một khu đất thấp. Thì ra ở thế kỷ 19, người Pháp đã mua đất khu này chuyển ra phía trung tâm Sài Gòn để lấp con kinh, sau này là đường Nguyễn Huệ bây giờ! Hiện nay, xóm chạy dọc đường Nguyễn Thượng Hiền và dần dà, cái tên Xóm Thơm chỉ còn gắn với cái ga xe lửa mà thôi. Xóm được dân chúng quanh vùng gọi tên là Xóm Lò Chè hay xóm Lò Bánh Canh (bánh canh ngọt). Xóm Lò Chè ngày ấy luôn đông vui vì hầu hết hàng chè khắp các chợ, từ chợ Bến Thành, Tân Định, Bà Chiểu, Thị Nghè, Phú Nhuận, Gò Vấp, Cây Thị, chợ cổng số 10... đều từ xóm này mà ra.
 
XÓM THƠM
Xóm Thơm trồng nhiều trái thơm, có ga xe lửa cùng tên (ga Gò Vấp hiện giờ) trên đường Lê Lai. Đầu của thế kỷ 20, ga Gò Vấp là một ga nối vì từ ga này đi miền Trung, đi Lái Thiêu, Thủ Dầu Một, ra Sài Gòn (ga Sài Gòn, bây giờ là công viên 23/9). Rồi từ ga Sài Gòn đi Chợ Lớn, Bình Tây hay đi Mỹ Tho. Tuyến đường Gò Vấp - Sài Gòn được đưa vào sử dụng ngày 7.9.1897, lúc đầu chạy bằng hơi nước, từ năm 1913 chạy bằng điện. Sau 1913, có các tuyến đường khác từ Gò Vấp đi Hóc Môn, Gò Vấp đi Lái Thiêu - Thủ Dầu Một.
Đầu thế kỷ 20, người Pháp xây dựng tuyến xe lửa Sài Gòn tới Thủ Dầu Một, đi qua Gò Vấp, Lái Thiêu. Tuyến đường sắt này chạy qua ga Xóm Thơm để ra hương lộ (ngày nay là đường Nguyễn Oanh nối Hà Huy Giáp), sau đó qua nhiều cầu nhỏ để lên Thạnh Lộc, qua cầu Phú Long vào Lái Thiêu…
Thì ra đã từng có một ga tại giao điểm của đường hương lộ (Hà Huy Giáp ngày nay) và đường thuộc địa (nay là quốc lộ 1A - xa lộ Đại Hàn), nên tới giờ người ta vẫn gọi đây là ngã tư Ga, dù nhà ga và tuyến đường sắt đã không còn từ lâu. Một điều thú vị là tôi chỉ ở cách nơi này có 500m trong 14 năm nay, mà tới giờ mới biết đến tài liệu nói về địa danh này, dù vẫn hay đặt câu hỏi, ngày xưa chắc phải có cái ga nào đó tồn tại ở đây rồi, mới có tên vậy?
Thời xưa, nông dân Lái Thiêu muốn đem nông sản sang bán ở các chợ ở nội thành Sài Gòn phải đi qua đò Lái Thiêu, rồi băng qua các cánh đồng của Hóc Môn, hoặc thuê thuyền chở tới các bến sông Sài Gòn, đi vừa xa vừa cách trở đò giang. Thấy vậy, công ty đường sắt Đông Dương nối tuyến đường sắt từ Gò Vấp vượt sông Sài Gòn, qua bên kia chợ Lái Thiêu đến chợ Búng để phục vụ cho việc vận chuyển, tiêu thụ nông sản. Ngày 5.11.1909, Thống đốc Nam kỳ trưng cầu ý kiến dân chúng trong 20 ngày về việc mở đường tàu lửa từ chợ Gò Vấp tới Lái Thiêu, được rẽ nhánh ra từ tuyến Gò Vấp - Hóc Môn (là tuyến đã được xây dựng từ những năm cuối của thế kỷ 19). Ngày 1.3.1911, Toàn quyền Đông Dương cho phép công ty đường sắt Đông Dương xây dựng và khai thác tuyến đường tàu điện Gò Vấp - Lái Thiêu, đi qua các thôn An Nhơn (chắc giờ là chợ An Nhơn), An Lộc (chắc giờ là cầu An Lộc) và Ba Thôn thuộc quận Gò Vấp, tỉnh Gia Định, tức là chạy dọc theo đường Hà Huy Giáp ngày nay.
 
Chợ Xóm Thuốc hiện tại
 
XÓM THUỐC
Xóm Thuốc ngày nay nằm trên đường Quang Trung, ngày xưa trồng thuốc lá, để mấy ông già quấn vô giấy quyến hút kêu là thuốc rê Gò Vấp như câu ca: Thuốc Gò Vấp ngon lắm anh ơi/Giấy quyến rộng khổ, anh bỏ tôi sao đành?
Thuốc lá lá trồng ở đây được cung cấp cho nhà máy sản xuất thuốc lá Bastos, Mélia của Pháp ở Vĩnh Hội, Sài Gòn làm ra thuốc lá điếu. Trước 1975 thì còn nhưng giờ này tìm cây thuốc lá ở đây không ra nữa. Người trồng thuốc lá vùng này có tục cúng Ông Trốt (gió lốc): Mỗi khi phơi lá thuốc trên sân, người dân bày mâm cỗ cúng Ông Trốt cầu mong cho gió đừng nổi cơn thịnh nộ mà bay lá thuốc lá đi, lụm mệt. 
 
XÓM CHÁY
Xóm Cháy là “địa danh nổi tiếng” ngày trước về tệ nạn xã hội, trước 1975 là khu đất hoang rộng nằm sát phi trường Tân Sơn Nhất, tập trung nhiều người dân chạy loạn vì chiến tranh từ các tỉnh về, họ dựng những căn nhà lá tạm bợ hoặc căng tấm nilon làm nơi ở, nhưng sau bị một trận hỏa hoạn thiêu rụi sạch bách nên có tên là Xóm Cháy. Cái tên Xóm Cháy giờ đã không còn và cũng rất xa lạ với lớp người sau này.
 
XÓM LƯ 
Xóm Lư là xóm làm lư đồng ở làng An Hội ở khúc Quang Trung, Phan Huy Ích, người dân còn gọi thân thiết là Xóm Lò Lư.
Nghề đúc đồng có ở Sài Gòn có trên 200 năm, các lò tập trung ở vùng Chợ Quán, Phú Lâm. Thuở xưa, để có nghề sinh nhai, ông Trần Văn Kỉnh (Năm Kỉnh) khăn gói học nghề ở mấy lò đúc đồng khu vực Chợ Quán. Về làng, ông Năm Kỉnh chỉ dạy và truyền nghề cho con cháu trong dòng họ nhưng sau, ông Trần Văn Thắng (Hai Thắng), một học trò xuất sắc của ông Năm Kỉnh muốn phát triển nghề này nên đã truyền dạy cho con em trong vùng luôn.
 
Xóm Lư
 
XÓM HỐ
Sở dĩ có tên Xóm Hố là vì ở đây có một khu dài 300 mét, thấp khoảng 3 mét hơn so với vùng phụ cận, dù đất Gò Vấp cao hơn 9 mét so với mặt nước biển, và nơi chân gò thấp hơn để có nơi tháo nước. Con đường nhỏ khoảng 2 mét, nhà bên kia lề cất trên cao, như trên sườn đồi; bên này thì nhà lè tè, nóc nhà thấp hơn nền nhà bên kia, khi mưa to nước trên gò trút xuống, chảy theo cống ra tận rạch Vàm Thuật của sông Sài Gòn. 
Ngoài nhà văn Sơn Nam lúc sinh thời từng ở đây, và cả chuyện một thi sĩ say rượu đến xóm ngâm thơ huyên thuyên. Vài người nhận ra đó là... nhân tài Bùi Giáng rồi “bàn đề”: “Giáng” đồng âm với... con gián, ứng như con nhện, bèn… đánh đề số 33, nhưng trật lất. Bà con bảo: Mấy ông thi sĩ làm thơ cao siêu quá, chẳng mang lại ích lợi chi cho dân nghèo cả. 
Xóm Hố còn là xóm oan hồn, nơi mà những hồn ma oan khuất thoắt ẩn thoắt hiện khi ánh mặt trời khuất dạng, để rồi đêm về họ “sinh hoạt” như những con người bình thường. Đầu đường phía bên Phan Văn Trị ngày xưa là kho vũ khí quân trang của quân đội nên mỗi khi có chiến sự diễn ra binh lính chết nhiều, xác người nằm ngổn ngang, và bên phía đường Nguyễn Du ngày xưa là một nghĩa địa có cả trăm ngôi mộ sát nhau. Nhà bao quanh mộ, mộ bao quanh nhà, người sống và người chết cứ như thế sống chung với nhau. 
Có chuyện kể về ông bán bánh bao khi đi ngang qua khu nghĩa địa đó, bán bánh cho 2 mẹ con ăn mặc rách rưới. Tới chiều khi ông đếm tiền thì thấy có một tờ tiền... âm phủ. Tối về đi ngang nghĩa địa, ông giật mình thấy 1 cái bánh bao để trên một ngôi mộ, lại gần nhìn kỹ thì thấy bức hình người chết trên bia mộ giống y chang người phụ nữ đã mua bánh bao của ông hồi sáng luôn. Sau đó ít lâu thì ông bánh bao bệnh chết.
Có người nói những ngôi mộ vô chủ ít có người tới cúng kiếng vì thế bọn họ bị đói, bị lạnh. Ông bán bánh bao đi qua đất của họ miết, vậy mà chưa bao giờ ông ta cúng cho họ một cái gì cả nên bị họ quở trách rồi “bắt” đi!
 
THEO KIẾN TRÚC & ĐỜI SỐNG SỐ XUÂN ẤT TỴ 2025