Câu chuyện kiến trúc

Vào dịp cuối tuần, theo chân giới trẻ TP.HCM đi đến các điểm vui chơi phổ biến, dường như tất cả đều đổ vào các trung tâm thương mại, phố đi bộ và vài công viên có tổ chức lễ hội, chợ phiên. Các hoạt động này đều mang tính chất mua sắm, hoặc đơn giản là “check in” lên mạng xã hội, hầu như không có bóng dáng sinh hoạt văn hóa nghệ thuật. Thực tế, TP.HCM đứng đầu cả nước về số lượng tụ điểm văn hóa, với 10 bảo tàng, 47 nhà văn hóa và 30 sân khấu biểu diễn, nhưng hệ thống này hầu như không nhận được hưởng ứng từ công chúng. Dù thành phố không thiếu nghệ sĩ trẻ, các trải nghiệm nghệ thuật nổi bật và các vở kịch hút khách, nhìn chung lại chưa tạo ra được sự cộng hưởng từ cả công chúng lẫn giới chuyên môn, khiến giới trẻ và du khách nước ngoài đều không có nơi vui chơi. Vấn đề then chốt chính là chất lượng của các không gian sinh hoạt nghệ thuật chưa đạt được ba tính chất: hiện đại, hữu ích và tương tác. Đây là quan niệm tích hợp và tương hỗ: tụ điểm văn hóa không chỉ phục vụ giới trẻ, dân chúng, mà còn đóng góp cho du lịch, cảnh quan, giáo dục và liên hệ trực tiếp đến việc nâng cấp cũng như kiến tạo hệ thống công trình công cộng, giúp thành phố trở thành một đô thị đáng sống.

Câu nói theo dạng ấy rặt mùi Đất Phương Nam, hiểu đơn giản là một thái độ có chừng mực, biết vậy để hành xử vậy, ví dụ như “có nhiêu xài nhiêu” tức là liệu cơm gắp mắm, chớ vung tay quá trán, biết vui sống với túi tiền của mình...

Đô thị TP. Hồ Chí Minh hiện đại vẫn không tách khỏi yếu tố sông nước tự nhiên. Thành phố này có khoảng 1.000 km sông, kênh rạch, theo đó, có nhiều khu vực thị dân quần cư lâu năm trong những khu nhà chòi tạm bợ. Đa số là thành phần dân cư lao động, đời sống thiếu thốn mọi mặt. Hình ảnh nhếch nhác như vẫn thấy ở các dãy nhà ven kênh Tẻ, kênh Đôi… một mặt gây tò mò cho du khách, nhưng mặt khác, lại khiến cho các nhà quy hoạch đau đầu với câu hỏi: nên giữ hay xóa trắng?

Trong bối cảnh kiến trúc Việt Nam hiện nay, Kiến trúc hình thái học có thể được sử dụng để tiếp nối tinh thần kiến trúc truyền thống nhờ yếu tố sử dụng năng lượng tiết kiệm, hiệu quả. Bài viết kỳ này sẽ nêu rõ những dự đoán về ba chữ “Hiệu” mà Kiến trúc hình thái học có khả năng mang lại cho kiến trúc Việt Nam nếu được ứng dụng đúng cách và căn cơ. Dĩ nhiên, bên cạnh đó các kiến trúc sư chọn hướng đi theo xu thế kiến trúc hình thái học cũng có thể sẽ gặp phải nhiều thách thức, đòi hỏi ba chữ “Đổi” trong cả quá trình tư vấn - thiết kế - xây dựng.

Thời đại công nghệ phát triển từng ngày đang mang đến những thay đổi to lớn trên toàn thế giới, khi thế giới thực, thế giới ảo và trí tuệ nhân tạo đang ngày càng giao thoa, đan xen, tương tác với nhau. Bộ mặt kiến trúc thế giới tất nhiên cũng đã có nhiều thay đổi, dẫn đến sự ra đời của một trào lưu kiến trúc rất mới. Điều đáng ngạc nhiên là, trào lưu này lại có điểm tương đồng với những quan niệm kiến trúc truyền thống Á Đông, và cho thấy những tiềm năng có thể ứng dụng vào thị trường thiết kế Việt Nam. Ảnh hưởng rõ rệt nhất của trào lưu mới này chính là vai trò ngày càng quan trọng của yếu tố bền vững đối với nghề kiến trúc. Trong bối cảnh các yếu tố hợp lý, tiết kiệm, bảo vệ môi trường được đặt lên hàng đầu, việc kiến trúc Việt Nam tiến đến trào lưu kiến trúc mới này là kết quả của một dòng chảy tất yếu mà bài viết này muốn đề cập đến như là tính bền vững trong thiết kế kiến trúc ở một cái nhìn tổng hợp và khái quát hơn.

LTS: Tựa bài trên cũng chính là tựa đề của luận án tiến sĩ được KTS Vũ Thị Hồng Hạnh thực hiện và bảo vệ thành công tại Đại học Oxford Brookes (Anh). Nghiên cứu của chị đã trả lời một số câu hỏi như kênh rạch có ý nghĩa gì trong việc hình thành bản sắc đô thị của Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh? Có nên giải tỏa trắng đối với nhà ven kênh rạch? Làm sao để có thể bảo tồn mà vẫn xây dựng mới? Xin trân trọng giới thiệu bài viết của TS. KTS Vũ Thị Hồng Hạnh dành cho KT&ĐS Xuân 2017.

Buổi hẹn của KT&ĐS với ThS. KTS Dương Trọng Bình, Phó khoa Kiến trúc, Trưởng bộ môn Công nghiệp và Kỹ thuật kiến trúc, trường ĐH Kiến trúc TP. Hồ Chí Minh - phải điều chỉnh do KTS bận nhiều việc khác. Cuối cùng cuộc hẹn cũng chốt được vào buổi chiều cuối năm tại quán cà phê đối diện ĐH Kiến trúc.

Nhiều thành phố lớn trên thế giới tự hào có dòng sông, nó không chỉ tạo nên cho cảnh quan đô thị một sắc thái độc đáo mà còn làm cho môi trường đô thị trở nên tốt hơn, thu hút các hoạt động văn hóa - giải trí, nghỉ ngơi của người dân và du khách. Người Việt Nam ta đi du lịch qua Paris - Pháp, London - Anh, Prague - Cộng hòa Sec, Vienna - Áo Budapest - Hunggary, hoặc Huế - Việt Nam… đều có thể quan sát thấy điều này. Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh được thiên nhiên ban cho dòng sông Sài Gòn mềm mại và hiền dịu tươi mát quanh năm cùng một hệ thống kênh rạch giàu sắc thái thiên nhiên đặc thù cho vùng đồng bằng Nam bộ. Chúng ta có quyền tự hào, có đủ cơ sở để tin rằng ta có thể tạo dựng cảnh quan đô thị độc đáo mang đặc trưng sông nước Nam bộ cho thành phố thân yêu của mình.

LTS: Kinh nghiệm của các nước trên thế giới cho thấy quá trình phát triển đô thị, hoạt động chỉnh trang là tất yếu song giải pháp di dời giải tỏa “trắng” một khu ở nào đó thường là một lựa chọn “không thích hợp”, vì vừa tốn kém về tài chính vừa phá vỡ môi trường sống quen thuộc (môi trường ở và công ăn việc làm) của một bộ phận dân cư mà chủ yếu là người nghèo và người có thu nhập thấp trong đô thị. Làm sao để có thể thực hiện chương trình chỉnh trang đô thị, xóa nhà “ổ chuột”, cải tạo nhà ở trên và ven kênh rạch mà không phải di dời, không phải “bứng” những người dân đang sinh sống ở đó ra khỏi môi trường quen thuộc của họ? KT&ĐS trân trọng giới thiệu bài của TS. KTS Phạm Tứ như một gợi ý cho hướng giải quyết này.

Đại hội X nhiệm kỳ 2015- 2020 của Đảng bộ TP. Hồ Chí Minh tăng thêm một chương trình đột phá so với nhiệm kỳ trước, đó là chương trình đột phá thứ 7: “Chỉnh trang đô thị” với nhiệm vụ cải tạo môi trường đô thị, chỉnh trang nhà ở trên và ven kênh rạch. Từ nhiều năm trước, thành phố đã thực hiện: cải tạo kênh Tẻ, Nhiêu Lộc - Thị Nghè, Tân Hóa - Lò Gốm, và đang thực hiện tiếp sông Vàm Thuật, kênh Đôi… Công tác này một mặt thể hiện được tính ưu việt nhưng mặt khác cũng bộc lộ những hạn chế. Rất nhiều hạn chế trong đó xuất phát từ kinh phí, tài chính. Nếu ta có cơ chế đột phá về tài chính, hy vọng sẽ khắc phục được những hạn chế trước đây.

Tại Hội thảo “Nhà ở trên kênh rạch TP. Hồ Chí Minh: thực trạng và giải pháp” do Hội Kiến trúc sư TP. Hồ Chí Minh tổ chức, KTS Việt kiều Nguyễn Hữu Thái phát biểu: “Dư luận hải ngoại thừa nhận, chính quyền cách mạng làm được dự án Nhiêu Lộc - Thị Nghè là quá hay”. Nhưng ngay trong giới KTS có người cho rằng: “Dự án Nhiêu Lộc - Thị Nghè làm rất tốt nhưng thực ra có thể làm tốt hơn nữa”, hoặc cũng có người diễn đạt thẳng thắn, “chưa thành công hoàn toàn”. KT&ĐS đã phỏng vấn TS. KTS Lê Văn Năm, Kiến trúc sư trưởng TP. Hồ Chí Minh ở thời điểm bắt đầu dự án Nhiêu Lộc - Thị Nghè…

Ngày nay, không khí của một đô thị bên những dòng kênh xưa kia đã không còn rõ nét. Tuy nhiên ở một số tuyến kênh rạch, các hoạt động truyền thống thông qua mạng lưới chợ, xóm thợ thủ công, cơ sở công nghiệp vẫn duy trì ở một mức độ nhất định như một minh chứng cho những nét văn hóa đô thị sông nước độc đáo một thời đã qua.

Hàng rào - theo nghĩa đen là “sản phẩm xây dựng có chức năng ngăn cách không gian, địa giới” (Từ điển Bách khoa Toàn thư Việt Nam - 2005). Trong kiến trúc thì hàng rào là một phần gắn liền với công trình kiến trúc, với sân vườn. Hàng rào vừa là để ngăn chia, bảo vệ, vừa đóng vai trò như một bộ phận kiến trúc trong tổng thể. Đôi khi, hàng rào như một tấm khăn mùa thu, một chiếc nơ mùa hạ… như chỉ để tô điểm cho công trình.

Những người bạn mới quen ở quảng trường Tây Ban Nha (Spanish Steps) bảo tôi rằng, kiếm đồ ăn kiểu Ý ngon nhất phải chui vào hẻm nhỏ, tiệm lớn ngoài đường không bằng đâu! Câu này nghe hao hao chuyện người Quảng mời đi ăn mì Quảng, tiệm lớn ngon cỡ nào vẫn bị phán rằng: không bằng... bà ngoại tao nấu!

Vượt lên trên một công trình đơn lẻ, dự án “Làng đất” do kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào cùng các cộng sự ở Văn phòng kiến trúc 1+1> 2 (Công ty cổ phần Kiến trúc Quốc tế) thực hiện là một dự án mang ý nghĩa xã hội sâu sắc, có phạm vi ảnh hưởng lớn tới cộng đồng. Đó là sự tiếp nối các giá trị cộng đồng mà Văn phòng 1+1>2 đã và đang thực hiện với những tác động xã hội tích cực. Công trình cũng nhận được giải vàng Giải thưởng Kiến trúc Xanh Việt Nam - 2016 do Hội Kiến trúc sư Việt Nam trao tặng.