Khung cảnh buổi Talkshow tại OneCoat Studio - từ trái qua: Ông Trần Văn Châu, Nghệ Sĩ Trịnh Bách, Họa Sĩ Việt Anh
Câu chuyện bắt đầu từ 27.6.2024, chúng tôi được chủ tịch tập đoàn REE là chị Mai Thanh mời dự lễ Soft Opening của Etown 6 như là nhà cung cấp và thi công sơn OneCoat cho tòa nhà. Buổi lễ có sự hiện diện của anh Lê Bá Thông, cựu CEO của TTT, người vừa làm diễn giả cho tọa đàm Tình Mẹ với Paint & More. Nhân đó, chúng tôi đã chia sẻ chủ đề Trung Thu của buổi tọa đàm kế tiếp với chị Mai Thanh.Duyên lành đã đưa chúng tôi cùng chị Mai Thanh đến tham quan làng làm lồng đèn tại xóm Phú Bình, Tân Phú và nghe chị phác họa dự định tổ chức Tết Trung Thu cho con em nhân viên REE trong không gian làng Etown tại 364 Cộng Hòa. Ở đó, chúng tôi đã có cơ hội trở về ký ức tuổi thơ khi ghé nhà nghệ nhân làm đèn lồng Nguyễn Trọng Bình. Khi chị Mai Thanh gọi anh Đô và chị Trinh để giới thiệu với họa sĩ Việt Anh bên OneCoat cùng phối hợp tổ chức Trung Thu thì chúng tôi liên tưởng ngay đến nhà nghiên cứu văn hóa - nghệ sĩ Trịnh Bách, bởi đã biết anh là người có nhiều nghiên cứu, bài viết, sáng tác liên quan đến đề tài này. Thực tế thì chúng tôi đã có vinh dự quen với anh Trịnh Bách tại Huế từ năm 2020 qua buổi nói chuyện về “ĂN MẶC – LỄ PHỤC – LỄ GIÁO” do anh Trần Sĩ Chương tổ chức. Thế là chúng tôi liên lạc với anh Trịnh Bách.
Đúng là duyên lành mang tới cơ hội gặp gỡ và hợp tác, đầu tháng 7.2024, anh Trịnh Bách có lịch vào Sài Gòn để vẽ và hoàn thành một số sản phẩm như đèn lồng, đầu lân đặc biệt cho các đơn đặt hàng từ những viện bảo tàng trên thế giới. Và điều đặc biệt là anh đã nhận lời làm diễn giả cho tọa đàm Trung Thu của nhóm Color & More. Hơn 10 ngày anh Trịnh Bách có mặt tại Sài Gòn cũng là thời gian mà chúng tôi gặp anh tại nhà nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình. Chúng tôi đã chuyện trò với ông và xem ông tỉ mỉ vẽ từng nét trên các lồng đèn, từ con cá hóa long, con cua sống, con cua luộc cho đến những lồng đèn được sử dụng trong các ngày vui như báo hỷ và đám cưới.
Xin giới thiệu một phần nhỏ của cuộc trò chuyện với nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách về Trung Thu:
Thắc mắc đầu tiên mà chúng tôi đặt thành câu hỏi với nhà nghiên cứu Trịnh Bách là nguyên nhân nào khiến anh muốn khôi phục lại Tết Trung Thu?
Có thể nói, ký ức về Tết Trung Thu mà thế hệ của chúng tôi được thừa hưởng là rất đẹp. Và cũng vì sợ mai một đi những truyền thống quý báu này mà tôi muốn “khôi phục lại Tết Trung Thu” như muốn mang nó về lại cho các em và mong các em làm cầu nối cho các thế hệ mai sau.
Biến cố lịch sử nào đã đưa Việt Nam thành quốc gia duy nhất có phong tục làm lồng đèn?
Truyền thống làm đèn cá chép vào dịp đêm rằm tháng Tám mỗi năm của Trung Hoa đã du nhập vào Việt Nam từ thời nhà Đường. Khi người Mông Cổ chiếm được Trung Hoa từ nhà Tống năm 1279, họ đã bãi bỏ nhiều lề lối cũ của người bản địa. Và có thể tục lệ làm đèn con cá chép của người Hoa cũng bị phế bỏ. Trong khi đó Việt Nam vì đã ngăn cản được các cuộc xâm lược của quân Nguyên Mông, cho nên chúng ta vẫn giữ được nền tự chủ và các phong tục cũ. Trong đó có việc làm đèn lồng Trung Thu.
Tại Việt Nam, vùng miền nào có sự phát triển thú chơi lồng đèn Trung Thu vượt trội và làng xóm nào chuyên làm đèn lồng?
Cho đến cuối thế kỷ 19 thì thú chơi lồng đèn Trung Thu ở miền Bắc Việt Nam, nhất là ở Hà Nội, đã thành rõ nếp, xúc tích và đa dạng. Ngày xưa ở Bắc bộ có nhiều nơi làm đèn Trung Thu cho trẻ em, nhưng nổi trội nhất phải kể đến làng Báo Đáp ở Nam Trực, Nam Định. Giữa thập niên 1950, dân làng Báo Đáp di cư vào Sài Gòn đã tụ họp lại lập ra xóm Phú Bình, quận Tân Phú.
Cơ duyên nào đưa anh Bách gặp nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình?
Từ 2007 tôi đã bắt đầu mầy mò ở khu Phú Bình để tìm người có khả năng cùng tôi phục hồi lại các đèn Trung Thu của Sài Gòn xưa. Mãi đến năm 2017, tôi mới có duyên gặp gia đình cụ quả phụ Nguyễn Trọng Văn là thân mẫu của nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình đã có truyền thống làm đèn Trung Thu từ nhiều đời ở làng Báo Đáp.
Điều gì làm anh hãnh diện cho việc khôi phục đèn lồng Trung Thu cổ truyền Việt Nam?
Đó là khi tôi thấy hiện nay người mình không còn phải nhập nhiều đèn Trung Thu bằng nhựa vô hồn từ Trung Quốc nữa. Mà từ 2 năm nay người Trung Quốc lại nhập về nước họ đèn lồng Trung Thu cổ truyền từ Việt Nam. Dịp Trung Thu 2023 hơn 10 ngàn đèn lồng cổ truyền Việt Nam được bán qua cho Trung Quốc. Khoảng 5 ngàn cái đèn qua Singapore… Năm nay chưa vào đúng vụ mà lượng đèn Trung Thu giấy bóng kiếng cổ truyền của mình đã được xuất đi rất nhiều rồi. Còn nhiều nội dung khác, xin bạn đọc đón xem trên clip tòa đàm với chủ đề Trung Thu do nhóm Color & More tổ chức sẽ xuất hiện trên các kênh truyền thông phổ biến trong thời gian tới. Trở lại với câu chuyện chị Mai Thanh dự tính tổ chức rước đèn Trung Thu cho con em nhân viên của tập đoàn REE làm cho chúng tôi thấy những công sức và nỗ lực khôi phục đèn lồng Trung Thu của anh Trịnh Bách là rất có ý nghĩa.
Tái hiện hình ảnh Tết Trung thu xưa tại phố cổ Hà Nội
Mới đây, anh Trịnh Bách gửi tặng chúng tôi một bài viết của anh, trong đó có đoạn như sau: “Tôi rất nhớ New York, và nhớ cuộc đời trình diễn, linh hồn thật của tôi. Nhưng việc tìm lại và phục hồi di sản văn hóa cho đất nước hiện nay nếu không gấp rút sẽ không còn kịp nữa. Cho nên cây đàn guitar có lẽ sẽ phải chờ thêm một ít lâu. Tôi mong anh linh thầy Andrés Segovia yêu quý của tôi hiểu cho và không trách tôi về việc này”.
Riêng phần chúng tôi khi về Việt Nam xây dựng kinh doanh sơn nhưng bên cạnh vẫn mong có dịp góp một phần làm những công việc có ý nghĩa. Do đó, để tiếp nối những chuyện anh Trịnh Bách đã khởi xướng, mùa Trung Thu chúng tôi đã chia sẻ ý tưởng tổ chức Trung Thu của chị Mai Thanh đến với những người bạn trân quý như anh Hoàng Văn Bá – Tổng giám đốc Công viên Đầm Sen, anh Lê Bá Thông – cựu CEO TTT, anh Phạm Quang Hàng, anh Trịnh Lai là những doanh nhân tên tuổi trong lĩnh vực F&B. Rất mong sự lan tỏa này được nhân rộng để việc làm của anh Trịnh Bách sẽ được chấp cánh bay xa. Bởi theo thiển ý của chúng tôi, tuổi trẻ là rường cột của nước nhà mà giáo dục là nền tảng. Và trong 5 yếu tố quan trọng được thể hiện như 5 ngón của bàn tay là Gia Đình (ngón cái), Đức Tin (ngón trỏ), Học Đường (ngón giữa), Xã Hội (ngón nhẫn) và Tự Học (ngón út) thì tất cả đều có liên quan mật thiết đến giáo dục để nó kết thành nhân cách của mỗi con người sau này. Trên nền tảng đó, thì giáo dục gia đình là rất quan trọng. Do đó, chúng ta là những bậc phụ huynh cần gieo giống tốt, dẫn khai những ý tưởng hay, ngợi ca những điều cao thượng cho tuổi trẻ tiếp cận để các cháu khi lớn lên đã được trang bị một hành trang với nhiều ký ức, hoài niệm giàu lòng nhân ái qua các việc như cùng nhau sinh hoạt với bạn bè hàng xóm cùng trang lứa để có được những kỷ niệm của tuổi thơ. Và hy vọng những điều này sẽ mang lại nhiều giá trị tốt đẹp cho bản thân, cho gia đình và cho xã hội sau này.
Nhạc sĩ, Nghệ sĩ, Nhà nghiên cứu văn hóa TRỊNH BÁCH
Music Festival Quốc tế ở Echternach, Luxembourg (tháng 6/7-1982) -Trịnh Bách 1985
Nghệ sĩ Trịnh Bách sinh năm 1951. Trước khi đi Mỹ năm 1972, nghệ sĩ Trịnh Bách học âm nhạc với Nhạc sĩ Dương Thiệu Tước và học hội họa với Họa sĩ Nguyễn Gia Trí & Bác sĩ Phạm Biểu Tâm. 30 năm về trước ông đi lưu diễn khắp nơi như là một nhạc sĩ trình diễn guitar cổ điển mà ông đã được thừa hưởng từ sự giáo huấn của hai "ngôi sao Bắc Đẩu" là danh sư Andrés Segovia và Soph-ocles Papas. Giữa thập niên 80 của thế kỷ trước nhạc sĩ Trịnh Bách thuộc nhóm ngôi sao của thế giới trong sinh hoạt nghệ thuật và thường trình diễn tại các Đại Hý Viện của Âu châu và Mỹ. Cùng với đó, người ta còn biết đến ông như là Họa sĩ, nhà trang điểm cho các diễn viên HollyWood và biên tập viên cho tờ Washington Post. Ấy thế mà có ai ngờ rằng ông đã bỏ hết những danh tiếng, những hào quang kia khi quyết định quay trở về Việt Nam năm 1994.
Ngày hôm nay, người ta biết đến ông như một nhà nghiên cứu văn hóa am hiểu sâu sắc trong nhiều lĩnh vực. Kiến thức của ông không chỉ giới hạn ở các bộ môn nghệ thuật như âm nhạc, hội họa, văn chương, thi phú, ẩm thực mà nó còn lan rộng qua nhiều lĩnh vực khác như trang phục cổ truyền của triều đình mà được giới chuyên môn đánh giá rất cao. Như chuyện sau khi thực hiện thành công chương trình phục chế các ngành nghề cổ truyền của dân tộc như dệt các loại vải tơ tầm, thêu và phục tạo trang phục cung đình, chạm khắc gỗ cổ xưa, khôi phục đồ sứ Bạch đôn tử, tái tạo tự khí cho nội thất Thế Tổ Miếu trong Thành Nội Huế, v.v., thì nay ông lại bắt tay khôi phục lại các lĩnh vực khác, như Trung Thu truyền thống cổ truyền Việt Nam.
Ngoài những việc chúng tôi vừa nêu trên, ông còn là nghiên cứu và để lại cho chúng ta những hiểu biết sâu sắc về nguồn gốc áo dài, về ẩm thực cung đình và dân dã. Đặc biệt là ông rất giỏi việc huấn luyện giọng cho các ca sĩ đương thời và nổi tiếng trước năm 1975. Có một điều ít ai biết đến sự hiểu biết tường tận của ông về một loại động vật mà con người rất yêu quý. Đó là các loài chó và ông có một hoài bão là khôi phục lại giống chó Phú Quốc của Việt Nam. Sự am hiểu về các giống chó trên thế giới của ông là rất uyên thâm.
Phải nói là trong cuộc sống, chúng tôi được dịp tiếp cận với rất nhiều người ở nhiều đất nước từ Âu châu đặc biệt là Đức hay Mỹ và Việt Nam. Tuy nhiên cái kho tàng kiến thức của NS Trịnh Bách là đáng khâm phục mà chúng tôi xin ngã mũ. Có nhà báo lão thành nói với tôi rằng: “Kiến thức của anh Trịnh Bách nó vừa rộng mà lại vừa sâu ở nhiều lĩnh vực”. Xin giới thiệu với bạn đọc bài viết của Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách gửi cho KT&ĐS về Trung Thu và những kỷ niệm tuổi thơ của ông.
Một tiệm bán lồng đèn Trung Thu xưa
Ngày xưa, mỗi năm gần đến ngày rằm tháng Tám, lũ trẻ chúng tôi đứa nào cũng thấy háo hức khi những cửa tiệm quanh chợ bắt đầu trang trí, bầy biện các mặt hàng để sửa soạn cho Tết Trung Thu, còn được biết đến với tên khác là Tết Nhi đồng. Mặc dù đồ chơi Tây phương đã phổ biến trong nước từ lâu, trẻ em Việt Nam thời tôi còn bé vẫn bị cuốn hút bởi các thú vui truyền thống, mộc mạc nhưng tinh tế của dịp lễ cổ truyền này. Những đầu lân, các đèn lồng nan tre phết giấy bóng kính, làm theo các hình con thỏ, con cá, ông sao, bánh ú. Ngoài ra còn đèn xếp, đèn quả bưởi, đèn kéo quân… Rồi những con giống, làm bằng bột cắm lông gà nhuộm mầu sặc sỡ, cũng là nét đặc thù của Tết Trung Thu của người Việt.
Truyện cổ kể rằng hồi thời Đường (618-907), bên Trung Quốc, có con cá chép thành tinh. Mỗi năm đến đêm Rằm tháng Tám thì nó cùng lâu la vào kinh đô Tràng An bắt người để ăn thịt. Vua Đường nghĩ ra một kế, là sức cho dân chúng làm thật nhiều đèn hình cá chép, ngoài phất lụa hay giấy. Rồi đến đêm Trung Thu thì đốt nến bên trong đèn cho sáng và đem ra treo trước nhà. Bọn tinh cá chép thấy đèn ở trước nhà nào thì tưởng rằng đồng bọn đã đến làm ăn ở nhà đó và không quấy nhiễu nữa. Tục lệ này được truyền cho đến ngày nay. Nhân đèn cá chép, người ta còn làm cả đèn con thỏ ngọc và con thiềm thừ (con cóc ngọc 3 chân), tức là các con vật sống với Hằng Nga trên cung Quảng, có liên quan đến trăng tròn Trung Thu.
Từ mấy ngày trước Tết, mẹ tôi đã lo mua sắm các thứ cần thiết cho mâm cỗ rằm tháng Tám. Mỗi nhà có cách sửa soạn mâm cỗ khác nhau, nhưng một cỗ Trung Thu cổ truyền bắt buộc phải có mâm ngũ quả, với các hoa trái thời trân như na (mãng cầu), bưởi, cam, quít, lựu. Quan trọng nhất vẫn là hồng, cốm và chuối tiêu chín nám trứng cuốc. Món không thể thiếu khác trên mâm cỗ là các loại bánh nướng, bánh dẻo đi cùng với trà ướp sen. Và còn phải có bánh con lợn, con cá nho nhỏ cho trẻ con.
Mâm cỗ trung thu xưa có đầy đủ các loại trái cây
Ngày xưa bánh ngọt nhân hạt sen phổ biến khắp nơi bên Trung Quốc. Nổi tiếng nhất là bánh ở vùng Tô châu. Khoảng đầu tháng 8 Âm lịch năm 1368 có lời đồn loan truyền quanh kinh thành Đại đô của nhà Nguyên, là ám hiệu về thời điểm tổng khởi nghĩa của nghĩa quân kháng Nguyên sẽ được ẩn báo qua bánh hạt sen. Sau đó người ta thấy trong bánh hạt sen có 1 lòng đỏ trứng vịt muối. Dân tình hiểu rằng việc tổng khởi nghĩa lật đổ nhà Nguyên sẽ xảy ra vào đêm Rằm Trung Thu năm đó, và mọi chuyện đã diễn ra đúng như vậy. Từ đấy người ta làm bánh nhân hạt sen lòng trứng mỗi Rằm tháng Tám để kỷ niệm sự kiện này, và nhân đó gọi là Trung Thu nguyệt bính, tức là bánh trăng Trung Thu. Với thời gian, các loại nhân bánh Trung Thu khác được tạo thêm ra cho phong phú, xa xỉ hơn, như ta thấy ngày nay. Nhưng bánh Trung Thu truyền thống, và đúng vị nhất, bao giờ cũng chỉ đơn giản là bánh nhân hạt sen một lòng trứng. Và bánh này luôn được tăng vị bằng trà ướp sen.
Đĩa giò ốc nhồi lá gừng là món nấu độc nhất của cỗ Trung Thu. Ốc nhồi giã hoặc băm nhỏ, để cho ráo nước (vì nếu ướt thì giò sẽ bở, và nếu thấm khô thì ốc mất vị ngọt), trộn với giò sống đã được nêm sẵn. Có người còn trộn thêm vào đó ít nấm mộc nhĩ ngâm mềm, để khô, thái nhỏ cho thêm độ giòn. Viên giò ốc cho vừa đủ miếng, lót bằng lá gừng trước khi nhồi lại vào vỏ ốc rồi hấp. Ngoài ra, người lớn còn có món gỏi cá trắm hay cá mè, với nước chấm làm từ tương Cự Đà pha chế rất công phu, để thưởng trăng. Giò ốc và gỏi cá thường được thưởng thức với rượu Mai Quế Lộ. Nhưng các món này chỉ được dọn ra hạn chế, tùy gia đình, vì chủ nhân ông của đêm nay là giới nhi đồng.
Một đại gia đình tề tựu đông đủ bên mâm cỗ Trung Thu
Cỗ Trung Thu nên được bầy ở ngoài vườn. Nhưng do điều kiện sinh sống chật hẹp ở thành thị, cỗ thường được dọn ra trên sân thượng, ngoài hiên, hoặc gần cửa sổ để có thể ngắm được trăng. Khi trăng đã tỏ, thường là khoảng tám giờ tối, và sau khi mẹ tôi đã cúng Rằm xong, lũ trẻ bắt đầu phá cỗ. Cho đến lúc cỗ được bầy ra chúng tôi mới biết trên mâm con giống có nh ững gì, và việc phá cỗ đối với chúng tôi đồng nghĩa với việc tranh dành nh ững con giống ưa thích mà mình đã ngắm, nghé từ trước.
Khác với con tò he bây giờ làm bằng bột tẻ dẻo, con giống làm bằng bột hoành tinh pha bột nếp ngày xưa cứng cáp, giữ được nhiều năm. Sau khi nhấm nháp sơ qua ít bánh trái cho phải phép, mỗi đứa chúng tôi vơ vội một ít nến nhỏ và cái đèn của mình để chạy vù ra rước với các bạn hàng xóm, cùng phố. Các đám rước đèn Trung Thu của con em thường được phụ huynh thay nhau giám sát. Dù thế, thường cũng có gần nửa số đèn bị cháy, tương đương với từng ấy số miệng mếu xệch. Đây cũng là cách luyện cho trẻ tính cẩn thận. Chúng tôi có nhiều tự do hơn khi rước đèn ngoài trời. Nhưng nếu gặp năm trời mưa phải chơi trong nhà, thì đèn được treo ở chỗ an toàn nhất, và trẻ con chỉ được ngắm đèn mà thôi.
Cùng với rước đèn, trẻ em ngày xưa còn có thú vui múa sư tử vào dịp Trung Thu. Hiện nay tục lệ trẻ em múa lân dưới trăng vẫn còn được lưu truyền ở vài tỉnh miền Trung. Đầu lân đủ cỡ, đủ loại, và hình dáng hơi khác nhau tùy địa phương. Múa cùng với lân là ông thổ địa b ụng phệ phe phẩy cái quạt nan. Nhiều khi các đầu lân, đầu ông địa được các em tự làm lấy. Thích nhất là được phép gõ trống ồn ào thỏa chí mà không bị mắng. Có thấy cảnh các em nhỏ đốt đuốc múa lân thấp thoáng dưới tàn đa, rặng tre trong ánh sáng trăng ngoài làng quê, mới cảm được nét nên thơ trong sáng của đêm Rằm tháng Tám Việt Nam. Trong khi thiếu nhi rước lân với niềm vui hồn nhiên, thì các anh lớn ở tuổi mười ba, mười bốn họp nhau lại thành từng đoàn múa lân lấy thưởng. Từng khu phố náo loạn cả lên…
Nhưng cuộc vui nào rồi cũng phải tàn. Trẻ con lại mau mệt. Khi trăng đã ở trên cao, nhỏ và thầm lặng hơn, thì tiếng gọi trẻ bắt đầu vẳng lên gần xa. Dù sao thì tay gõ trống đã mỏi, và đèn cũng cháy gần hết. Đành buồn bã chia tay với đám bạn vẫn gặp mỗi ngày , để hẹn đến Trung Thu sang năm.
Theo Kiến trúc & Đời sống số 218