Nam bộ - vùng đất mà hồi còn nhỏ ở Huế tôi được nghe người lớn bảo là vùng đất phương Nam trù phú, rộng lớn với đồng ruộng mà cò phải bay thẳng cánh.Để dồi dào sản phẩm từ cây quả đến lúa gạo chắc phải có những người tiên phong từ phía Bắc vào vất vả khai phá đất hoang, đào kênh dẫn thủy nhập điền... Từ những ngôi nhà đơn sơ với vật liệu tranh tre, lá, tầm vông với cột chôn xuống đất (nhà rội) (*) được thay bằng những khung sườn nhà gỗ cao cứng cáp, liên kết dọc bằng xuyên, ngang bằng trính và các cột gỗ kê trên đá tán (nhà rường). Và như vậy các ngôi nhà được dựng lên từ nguồn vật liệu phong phú là các loại gỗ quý như cẩm lai, căm xe, gõ, thao lao,… có sẵn tại chỗ. Cả những viên ngói cong lợp mái kiểu âm dương cũng được lấy từ nguồn đất sét khai thác chung quanh.
Là người đi tìm hiểu kiến trúc cổ, dẫu muộn màng khi đã có nhiều nhà nghiên cúu tại địa phương có điều kiện đến sớm để khảo sát và thuận lợi hơn khi có sự giúp đõ của các chuyên gia kiến trúc Nhật Bản của đại học Showa (Nữ Chiêu Hòa), đại học Nihon, phối hợp với đại học Kiến trúc TP.HCM cùng cơ quan văn hóa địa phương khảo sát và thống kê về nhà xưa Nam Bộ (2001). Công việc nghiên cứu và tu bổ từ nguồn của quỹ JICA, Nhật Bản đã cho chúng ta nhiều thông tin về nhà xưa ở Nam Bộ. Bước đầu tìm hiểu văn hóa, có thể những bài viết ngày trước của nhà văn Sơn Nam với tác phẩm Đất Gia Định xưa, gần đây là nhiều bài nghiên cứu về nhà xưa Nam bộ được tải lên mạng internet. Và ấn phẩm gần đây nhất có khổ lớn 21 x 30cm, in đẹp với nhiều hình ảnh nhà, nội thất, đồ trang trí,phần chạm trổ, khảm trên gỗ trình bày công phu của tác giả Ngô Kế Tựu được hai nhà xuất bản Phương Nam và Thời Đại phối hợp xuất bản năm 2013. Nhìn chung về nội dung khi nói về phường thợ mộc thi công chỉ nói chung là thợ miền Bắc, nhưng chủ yếu là thợ từ miền Ngũ Quảng, chung nhất là thợ miền Trung, chi tiết là thợ Huế với kiểu nhà rường xuyên trính xứ Huế.
Đầu năm 2011 tôi đã đến vài địa danh có những ngôi nhà xưa nổi tiếng qua những thông tin trên mạng và qua những người bạn trong ngành bảo tồn - bảo tàng ở địa phương. Bắt đầu từ tỉnh Tiền Giang, Vĩnh Long, Bến Tre, Long An cuối cùng là Bình Dương. Ngôi nhà mà tôi phát hiện đầu tiên là nhà của ông Phan Khắc Cần ở Vĩnh Long có kiểu thức đỡ kèo nóc theo phong cách phường thợ mộc Bình Định (vì kèo đỡ nóc phổ biến ở Bình Định), nay thuộc sở hữu bà Nguyễn thị Liên được xây dưng vào đầu thế kỷ 20, bằng gỗ căm xe và thao lao. Nhà có chiều cao cột cái đến 5,40m, và dài của thanh trính qua tim cột là 3m. Ngôi nhà thứ hai cũng được làm bởi người thợ Bình Định là một kiến trúc được xếp hạng quốc gia năm 1997 khá nổi tiếng với Di tích nhà trăm cột, tọa lạc ở xã Long Hựu Đông, huyện Cần Đước, tỉnh Long An được xây dựng năm 1898 đến năm 1903 mới xong (hai năm xây dựng, ba năm chạm trổ) bằng nhiều loại gỗ: gõ đỏ, mun, cẩm bông, thao lao, giá tị. Là nhà ông hội đồng quận Cần Đước, Trần Văn Hoa. Có kích thước lớn với số cột gỗ và cột gạch vuông đến 120 cột theo bố cục mặt bằng ba gian, hai chái; cột cái cao 4,8m, trính dài 2,45m. Một ngôi nhà rất nổi tiếng được nhiều người đến tham quan cũng được xếp hạng quốc gia loại di tích kiến trúc - nghệ thuật năm 1993. Là nhà của bác sĩ nha khoa Trần Công Vàng, số 21 đường Ngô Tùng Châu, phường Phú Cường, thị xã Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương, xây dựng năm 1989 đến năm 1892 hoàn thành. Cột cái cao 4,36m, trình dài 2,53m. Thêm ngôi nhà có niên đại muộn hơn tôi chưa được tiếp xúc mà qua thông tin của Ngô Kế Tựu được xây dựng năm 1911,loại ba gian hai chái. Là nhà của cai tổng Lâm Đăng Tiến ở ấp Bình An, xã Đông HưngPhước, huyện Chợ Gạo, tỉnh Tiền Giang. Nhà có mặt tiền ảnh hưởng kiến trúc của Tây, nhưng bên trong lộng lẫy với phần chạm trổ trên gỗ, trang trí mảnh sành sứ (mosaic) trên đế cột và nền gạch hoa nhập ngoại từ Âu châu. Và một ngôi nhà tọa lạc trên mảnh đất rộng thuộc Đại Điền, huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre với những tác phẩm điêu khắc gỗ chạm lọng quá tinh xảo, đẹp mê hồn và được anh Thu là con ông Huỳnh Ngọc Chắt đang sở hữu cho phép đo vẽ và chụp ảnh. Đây là Huỳnh Phủ nổi tiếng một thời phải xây dựng 13 năm mới xong, năm 1904 hoàn thành. Là nhà ở lớn năm gian hai chái, có cột cái cao đến 5,9m ngoài vì đỡ nóc ra còn có những chi tiết gờ chỉ, khấc trên thân kèo theo phong cách Bình Định. Ngoài nhà ở ra, gần đây khi tuyên bố kiến trúc cộng đồng là ngôi đình sớm nhất Nam bộ là đình Thông Tây Hội, ở quận Gò Vấp, TP.HCM, có niên đại xây dựng năm 1679 cũng có bộ phận đỡ nóc theo kiểu thức chày - cối.
Vai kèo giao nguyên trụ đối
Vì kèo nóc đỡ nóc nhà ông Phan Khắc Cần
Những ngôi nhà được giới thiệu sơ qua trên đây mà bước đầu khảo sát đã cho tôi nhận định về bộ khung/giàn trò được thiết kế theo mẫu của Bình Định mà tôi gọi là phong cách phường thợ mộc Bình Định. Để xác nhận điều này tôi xin trích nguyên văn vài mô tả như sau được đăng trên mạng internet: “Di tích nhà trăm cột tiếp giáp giữa bộ trính và trổng để đỡ đòn dông nóc nhà được cách điệu hình chày cối, tượng trưng cho âm dương hòa hợp (nên gọi là kiểu nhà chày cối)”. Với kiểu thức này thì Ngô Kế Tựu (sách đã dẫn) có chú thích ảnh chụp nhà cổ Gò Thành của cai tổng Lâm Đăng Tiến: “Trên trính có cối và chày (người ta gọi là ốp quả), tượng trưng tính giao âm dương, mong được phồn thực”. Còn nhà của bác sĩ nha khoa Trần Công Vàng trong cuốn Di tích và danh Thắng Bình Dương (trang 204): “Bộ trính, trổng, cối đều được đẻo gọt khéo léo, trính uốn cong có tạo gờ…”. Khi trực tiếp phỏng vấn các chủ sở hữu hôm nay đa số đều trả lời được làm từ những người thợ mộc Huế, chỉ duy nhất nhà của ông Phan Khắc Cần là được người cháu xác nhận là được làm bởi thợ Bồng Sơn, Bình Định. Và tác giả Huỳnh Anh tổng hợp nhiều nguồn thông tin viết trên mạng cũng nói về nhà cổ Cần Đước là nhà rường xuyên trính của xứ Huế. Những nhận xét chung nhất vẫn là nhà của miền Trung. Vậy nhà theo mẫu của nhà rường miền Trung là tỉnh nào? Thợ từ vùng Ngũ Quảng (gồm Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Đức (Huế), Quảng Nam, Quảng Ngãi) thì cũng rộng quá! Nếu gọi là nhà xuyên trính (thuật ngữ tại Nam bộ) thì nhà rường nào cũng phải liên kết bằng xuyên trính như đã nói trên. Nếu nói những ngôi nhà trên với kiểu thức đỡ nóc theo môtíp âm dương chày - cối thì tôi chăc chắn không xuất hiện tại vị trí vì kèo đỡ nóc của những ngôi nhà rường ở Huế, cả Quảng Nam và phía bắc Quảng Ngãi. Tôi khẳng định môtíp hay kiểu thức đỡ nóc tạo hình theo dáng chày cối chỉ duy nhất xuất hiện và phổ biến ở Bình Định, phía bắc Phú Yên, lác đác xuất hiện ở vài kiến trúc nhà ở tại Khánh Hòa và Ninh Thuận. Kiểu thức đỡ nóc này thường đi với loại nhà có trần đắp bằng đất trộn rơm chống cháy và chống nóng hữu hiệu gọi là nhà lá mái (đọc thêm bài Nhà lá mái miền Trung - kiến trúc sinh thái, đăng ở mạng internet, cùng tác giả). Quan sát ảnh và bản vẽ ta có thể thấy thanh trính ở Bình Định (nơi xuất xứ kiểu thức chày - cối) có độ cong lớn so với thanh trính ở nhà Nam bộ. Cũng dể hiểu nơi vùng đất phương Nam không gặp gió bão lớn, cây gỗ làm nhà phong phú với các loại danh mộc nên nhà được nâng lên vừa cao vừa rộng. Vì vậy bắt buộc trính phải dài hơn (đã có số đo phần mô tả trên, trong khi ở Bình Định cột cái không cao quá 4m, trính cũng không dài quá 2,5m). Từ đó cho ta nhận xét với khoảng cách lớn của hai cột cái ở nhà Nam Bộ, với đường kính của gỗ giới hạn không cho phép người thợ mộc đẽo, bào cong nhiều.Vậy cơ bản vẫn là phần con đội/trụ trốn đỡ nóc vẫn được tạo dáng theo phong cách của người thợ mộc Bình Định, dẫu có hay không phần cánh dơi/cánh ác/lá quả gắn hai bên cây trổng (Quảng Nam gọi là trỏng - nghĩa là chống, Huế gọi là con đội, trụ đội, Bình Định gọi là lõng (**) đỡ bụng của hai thanh kèo ở ví trí giao nguyên. Lưu ý rằng phường thợ mộc nào thì quen với kiểu tạo dáng các cấu kiện ấy. Quan sát kỹ thanh trính, thanh xuyên, thanh kèo đều có sự khác nhau về những đường gờ chỉ, khấc, bào soi và cả các đầu dư của kèo, trính… cũng khác nhau. Giả sử nếu ta đặt hàng cho người thợ Huế làm nhà theo kiểu thợ mộc Bình Định và ngược lại thì thật khó nhọc cho họ thi công. Cũng nên hiểu trong công việc dựng nhà rường thì có ba kíp thợ: thợ làm khung nhà, thợ chạm trổ, và thợ lợp mái (nề ngõa). Một việc khá lý thú là trùng cách phát âm là người Bình Định gọi trính giống với cách gọi của người Nam bộ, trong khi ở Huế gọi là trến còn phía nam Quảng Nam gọi là tránh. Sẽ có bạn hỏi còn phần chạm trổ, trang trí thì thế nào,thợ nào làm? Trong bài viết nầy tôi chỉ phân tích về các cấu kiện gỗ tạo nên khung nhà, trong đó chú trọng đến phần kết cấu đỡ nóc mái. Phần chạm trổ, khảm xà cừ… với các đề tài trang trí cần có một bài nghiên cứu thật kỹ để xác minh phường thợ.
Vì kèo đỡ nóc nhà bác sĩ Trần Công Vàng
(*) Ở Nam bộ người ta gọi nhà có cột giữa đâm thẳng lên nóc và đỡ mái ở vị trí giao nguyên là nhà rội hay vì kèo nọc ngựa. Ở miền Trung phân biệt nhà có cột chôn xuống đất là nhà rội và thường là nhà tre, đặc điểm là có bộ vì kèo ba cột hoặc năm cột. Như vậy sẽ có trường hợp nhà gỗ có cột giũa nhưng kê trên đã tán nên gọi là thượng rường hạ rội hoặc ngược lại (đọc thêm bài Suy nghĩ về tên gọi nhà miền Trung, tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật, Viện Mỹ thuật, số 4.2012).
(**) Nhà nghiên cứu Nguyễn Bạt Tụy, trong cuốn Những ngôi nhà xưa ở Quảng Nam, Văn hóa Nguyệt san, Sài Gòn số 34 có kể chuyện vui khi làm nhà ở núi Non Nước (TP Đà Nẵng) hỏi thợ về cấu kiện con đội thì người thợ không biết nhưng khi nhắc đến trụ lõng thì những người thợ này hiểu ngay và ông biết rằng đây là thợ ở Bình Định.
SÁCH THAM KHẢO
1/ Ngô Kế Tựu, Nhà xưa Nam bộ, NXB Phương Nam, Thời Đại, 2013
2/ Sở Văn hóa và thông tin Bình Dương, Di tích và danh thắng Bình Dương
3/ Nguyễn Thượng Hỷ, Các kiểu nhà truyền thống ở Quảng Nam, kỷ yếu hội thảo Kiến trúc truyền thống và cộng đồng, phối hợp tổ chức của phân viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tại Huế, đại học GSGES-coHHO, Kyoto Nhật Bản; đại học Khoa học Huế, khoa kiến trúc, tháng 9.2013
4/ Trung tâm bảo tồn di sản - di tích Quảng Nam, kỷ yếu (nhiều tác giả) Nhà ở cổ truyền người Việt tại Quảng Nam 2007, đọc bài của Nguyễn Thượng Hỷ, Nhà lá mái miền Trung: kiến trúc - sinh thái
5/ Nguyễn Thúy Vi (chủ biên), Thuật ngữ nhà rường truyền thống Huế, NXB Thuận Hóa, 2010
6/ Một số bài về Nhà xưa Nam bộ trên mạng internet của nhiều tác giả
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống số 100