Hình thái đô thị Trung cổ
Thành lập từ thế kỷ 12, trên một ngọn đồi đá cao, hẹp được dòng sông Aare uốn quanh, bao bọc ba mặt, Bern cổ nằm ở độ cao 540m so với mực nước biển và khí hậu mát, lạnh quanh năm.
Ban đầu, nhà cửa tại Bern cổ được xây dựng bằng gỗ. Năm 1405, một trận hỏa hoạn bùng phát, lan rộng khắp thành phố, thiêu rụi hầu như hoàn toàn những công trình có chất liệu dễ bắt lửa này. Sau vụ cháy, với nhiệm vụ xây dựng lại thành phố và tránh những thảm họa về sau, các nhà lãnh đạo cho xây các công trình, từ nhà cửa, đường phố đến các cây cầu, hoàn toàn bằng đá, đá cắt, đá sa thạch, với sự tham gia của nhân công từ khắp Thụy Sĩ.
Khi xây dựng lại kiến trúc thành phố hồi thế kỷ 15, các tòa nhà công, các tháp và khu nhà ở được xây dựng đồng bộ theo phong cách trung cổ và kiến trúc Baroque với chiều cao khá đều. Hầu hết các tòa nhà đều có tầng hầm, tầng trệt và hai hoặc ba tầng phía trên. Thêm vào đó, các nhà thiết kế, quy hoạch đã làm thêm hệ thống mái vòm che chắn hành lang hai bên đường phố, tổng chiều dài 6km. Điều đặc biệt, hệ thống mái vòm này nằm ngay ở tầng trệt của các công trình nhà ở cũng như các tòa nhà công lớn. Phía bên trên của hệ thống mái vòm, phần nhô ra, vẫn được tận dụng xây nhà hoặc văn phòng phía trên. Đây là hành lang đi bộ độc đáo hiếm thành phố nào trên thế giới có được.
Ở thế kỷ 16, khi Bern là thành phố quyền lực và giàu có trong vùng, những vòi nước công cộng được đưa thêm vào quy hoạch thành phố. Trên 100 đài phun nước được phân bố rải rác trên các con đường, quảng trường, góc phố. Trong số đó, 11 đài phun nước được dựng chung với tượng đài mô phỏng các nhân vật ngụ ngôn thời kỳ Phục hưng. Trừ đài phun nước Zähringer (do Hans Hilbrand thiết kế), tất cả các đài còn lại, có từ thế kỷ 16 này đều là tác phẩm từ bàn tay tài hoa của điêu khắc gia Thụy Sĩ thời phục hưng, Hans Gieng. Điển hình là tượng đài phun nước Simsonbrunnen nằm ngay trung tâm phố cổ, mô phỏng ngụ ngôn kinh thánh Samson giết một con sư tử.
Các đài phun nước khá quan trọng đối với những đô thị như Bern lúc bấy giờ. Nó thể hiện sự văn minh và kỹ thuật dẫn nước từ rừng, sông suối về các thành phố từ thời trung cổ, phục hưng, theo nguyên tắc: nước từ nguồn được dẫn đến tháp nước chung và được lọc sạch trước khi theo các ống dẫn về từng khu vực, đầu tiên là đến các đài phun nước công cộng. Cho đến cuối thế kỷ 19, hầu hết các vòi nước này được vận hành bằng lực hấp dẫn, cần có nguồn nước ở vị trí cao hơn các vòi, giúp cho nước chảy mạnh khi thoát ra ở cuối vòi. Dòng nước từ vòi chảy nhẹ xuống bể đỡ rồi tràn thẳng xuống cống thoát nước phía dưới. Trong quy hoạch kiến trúc của Bern, những đài phun nước này vừa thể hiện sự quyền lực và thịnh vượng của thành phố, vừa cung cấp nước sạch cho người dân. Hiện nay, những đài phun nước này trở thành vật trang trí hữu dụng cho không gian công cộng, và cũng là nguồn giải khát cho khách bộ hành.
Trong lòng thành phố Bern cổ, suốt nhiều thế kỷ qua, dù các căn nhà được sửa sang, trùng tu, làm mới, nhưng bề mặt vẫn giữ nguyên góp phần cho tính chất nguyên thủy của thành phố từ thời trung cổ vẫn còn đậm nét.
Những khu vườn sân thượng ven sông của Bern cổ
Kiến trúc nhà cửa tại Bern cổ
Đường phố Bern
Không gian đô thị ven sông
Bern có “khái niệm quy hoạch chặt chẽ khác thường” và là “thành phố trung cổ vẫn giữ được nguyên vẹn đặc điểm từ ngày xây dựng đến ngày nay” là nhận định của UNESCO năm 1983 khi công nhận thủ đô Bern của Thụy Sĩ là di sản thế giới.Đứng từ vườn hồng, ngọn đồi cao phía đông bắc của Bern nhìn về phố cổ sẽ dễ dàng nhận biết Bern được quy hoạch và xây dựng dựa vào vị trí địa lý, địa hình của một “mỏm đá hẹp” vươn ra sông.
Gần 600 năm trước, người dân ở Bern đã xây dựng những công trình khéo léo nương theo địa hình dốc, đá, đồi núi và ven sông, tạo ra những con phố nhỏ uốn khúc theo địa hình. Bắt đầu từ cây cầu Nydegg phía đông, những con phố chính tỏa ra nhiều nhánh, tạo thành một mạng lưới dọc theo ngọn đồi và men theo dòng sông uốn quanh.
Phía trên đồi, những con đường nhỏ cắt ngang, hoặc luồn dưới các dãy nhà, tạo thành những lối đi thuận tiện quanh thành phố. Ba con đường bình yên và có phong cách riêng nhất về kiến trúc chính là Postgasse, Gerechtigkeitsgasse và Jünkerngasse nằm song song chia phố cổ thành bốn mảng dọc theo mỏm đá. Những quảng trường nhỏ nằm tại các góc phố, với những đài phun nước hoặc đài tưởng niệm được phân bố rải rác, đồng đều.
Quanh chân đồi, hệ thống các tòa nhà và đường xá cũng được quy hoạch gọn gàng bám chắc chắn vào sườn đồi. Dọc sát theo bờ sông Aare là con đường nhỏ đi dạo, nằm khá thấp và sát với bờ sông, tạo không gian và những góc nhìn thoáng, rộng, song song với làn đường lớn dành cho xe hơi. Từ trên đỉnh đồi, những bậc đi bậc thang bộ có mái cũng được xây dựng nối xuống chân đồi, trước khi hệ thống thang máy và xe điện kéo được lắp đặt.
Mặc dù toàn bộ thành phố Bern có gần 1/3 diện tích là công viên và rừng cây, nhưng phố cổ lại không có nhiều không gian cho cây xanh ngoài vài công viên nhỏ. Chính vì vậy mà những khu vườn ban công ở hai bên sườn núi lại trở thành điểm nhấn duyên dáng của quy hoạch thành phố. Một trong những khu vườn ban công đáng chú ý do Samuel Frisching thiết kế từ năm 1705. Nơi này gồm hệ thống vườn dốc nằm ngay sườn đồi phía nam của Bern cổ.
Năm 2008, Bern mới thực hiện một công trình hiện đại ngay tại quảng trường ga trung tâm Bern, được đánh giá là điểm kiến trúc tốt nhất của Bern. Đó là mái che của Baldachin Station, một mái che trong suốt gồm 530 tấm thủy tinh được cố định với nhau bằng các thanh kim loại.
Một đô thị nằm gọn trên một ngọn đồi với đường phố nhỏ, dốc, lát đá, các tòa nhà với hệ thống mái vòm hành lang, những đài phun nước, các khu vườn công cộng, những tháp chuông nhọn xen lẫn những mái ngói ngả màu với các tháp ở góc, những cây cầu kết nối với các khu vực lân cận phía trên một dòng sông lững lờ trôi, tạo nên một Bern cổ kính, hài hòa, thanh bình của một thời phục hưng giữa thế giới hiện đại.
Bern cổ nhìn từ trên cao
Những mái ngói Trung cổ. Phục hưng của thành phố
Lối cắt ngang đường phố dưới các tòa nhà. Cầu thang bộ từ trên đỉnh xuống chân đồi, cạnh mép sông
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống số 96