Ở nơi ra cửa là khác cốt

Lượt xem: 8646
11/12/2017 0:00 - Chuyên đề
Tác giả: Kiến trúc & Đời sống - Bài KTS Trương Huyền Ân ảnh Việt Uy, H.A

Dịp Festival Hoa Đà lạt 2016 này tôi có dịp lên Đà Lạt sau khoảng hơn 3 năm chưa trở lại. Nhiều công trình mới hối hả hoàn thành, nhiều tuyến phố xanh sạch hơn theo kiểu đón khách thì phải dọn dẹp, và nhiều nơi cũ kỹ cũng đã bắt đầu xuống cấp khiến tôi không khỏi ưu tư.

 
 
Công trình mới sáng bóng và “quốc tế” hơn, nhưng công trình cũ thì chưa thấy nhiều khởi sắc trong giữ gìn tôn tạo 
 
Nếu ai đặt câu hỏi rằng nét riêng thuộc dạng “đặc sản” của kiến trúc Đà Lạt là gì, dĩ nhiên sẽ có nhiều phương án trả lời khác nhau tùy theo câu hỏi quan tâm đến di sản hay thẩm mỹ, chi tiết hay phong cách. Nhưng với một người đã từng thi công nhà cửa trên xứ đồi dốc chập chùng này, thì tôi xin thưa đó là sự chênh lệch cao độ, dân trong nghề quen gọi là khác cốt (cote).
Nghĩ cũng lạ, biệt thự kiểu Pháp thời trước thì Hà Nội hay Sài Gòn đều có nhiều căn hoành tráng, thậm chí Nha Trang rồi Cần Thơ cũng rải rác không ít những “song xưa phố cũ” rất đặc sắc, nhưng hầu hết đều là nhà cửa trên nền bình địa, phẳng phiu. Chỉ có Đà Lạt, riêng vùng đất này là phải hết sức vất vả (hay thích thú?) khi xây nhà phải đau đầu (hay thoải mái?) với việc xử lý cao độ, giao mái, lối ra vào… bởi có thể nhà mình ở trên đầu con dốc nhưng lại là nằm dưới lối đi của nhà khác. Hầm nhà mình ngang bằng lầu thượng của anh hàng xóm, mà đi vài bước lên cổng thì lại toàn thấy xe chạy trên đầu! 
Nghĩ cũng lạ, trong khi nhà cửa Hà Nội hay Sài Gòn cứ phải cố gắng lệch tầng, giật cấp, lên bậc, khoét thông tầng... để kiến trúc sư thỏa chí tạo nên những khác biệt về thị giác khi đổi độ cao, thì nhà Đà Lạt lại đa phần là cố gắng lấy cao độ cho thẳng. Cái thẳng của xứ chập chùng đồi núi không đơn giản là kéo ngang bằng, mà là sự phối trộn của việc xử lý công năng với kết cấu, giao thông đi cùng không gian sao cho tiện nhất, bớt vất vả cho người dùng nhất. Chứ ở nơi ra cửa là thấy khác cốt này, chuyện “lên bờ xuống ruộng” thành đương nhiên rồi. 
Cũng phải thôi, cái thú ở sự chênh cốt cao độ xứ thông reo là cứ ngỡ đã hết đường thì bổng lại mở ra một cấp khác, hoặc nhìn không biết vào nhà bằng lối nào thì bỗng thấy bên hông có con hẻm với bậc đá ngoằn ngoèo chạy lên. Nếu ai thích thuyết tương đối thì có thể “cải biên” một chút thế này: “Nhà cửa Đà Lạt thực ra không cao cũng không thấp, chỉ chuyển từ cao độ này sang cao độ khác mà thôi”. 
Cấu trúc đô thị nguyên thủy là đặc thù rừng và vườn trong đồi núi khiến việc chênh lệch cao độ khá lớn trở thành ưu điểm khi tổ chức giao thông, diện tích không rộng lớn mà tầm nhìn thì phong phú, đi loanh quanh “dăm phút đã về chốn cũ” nhưng không đơn điệu đều đặn. Cái tài của nhà quy hoạch xưa đã khéo định vị không gian để neo đậu các tín hiệu thị giác như nóc nhà, tháp chuông, rặng thông, lối dốc… hòa quyện nhau thành tổng thể chặt chẽ. Điều này khi sang thời đô thị hóa ồ ạt đã không giữ được, đã bị phá vỡ từng mảnh nhỏ hoặc cả mảng lớn.
Những thực trạng nhuôm nhoam từ hẻm dốc Đà Lạt hôm nay khi mật độ xây dựng tăng lên mà thiết kế đô thị không hề tương thích, dẫn đến một kiểu thức sao chép mô hình nhà phố phân lô san phẳng mọi cao độ ở các đô thị đồng bằng mang áp dụng cho phố núi. Điều phi lý này tiếc thay dường như vẫn không được các nhà quản lý thấu hiểu hay sao, mà vẫn thấy diễn ra ở những khu vực đang san lấp ào ạt ở Đà Lạt lối tiếp cận nông cạn về ý tưởng kiến trúc - cảnh quan. Dễ nhận ra các khu dân cư mới ở đây đang cố bình địa hóa cao độ san nền, rồi dẫn bậc từ miếng nền (rất lớn) này sang miếng nền khác mà thôi. Cách tổ chức không gian đô thị này khiến Đà Lạt hôm nay vừa bị loãng ra mà vừa bị ép lại. Loãng là man chút là không còn được neo đậu bởi các chuẩn về thị giác trong cảnh quan, khiến nhìn một góc nhỏ thì còn tạm chấp nhận, nhưng ngẩng đầu lên nhìn xa ra một chút là thấy vụn vặt lô xô mất trật tự. Còn ép là bởi cao độ tự nhiên không được nương tựa khi làm nhà, ắt khoảng cách giữa nhà với nhà không còn, dẫn đến đặc trưng về giao thông và cảnh quan xộc xệch theo, chưa nói đến các hệ lụy về biến đổi khí hậu do cây cối thưa dần, bê tông hóa tăng lên, đất tự nhiên mất đi.
 
Độ dốc Đà Lạt chỉ ra rằng: cần triển khai các phương thức phát triển không gian đô thị ngay từ những đơn vị ở và chỗ đi lại nhỏ nhất, thậm chí là những khu vực công cộng như hồ nước, tiểu cảnh…
 
Nhà cửa lên đồi xuống dốc là đặc trưng Đà Lạt, có gì mà lo lắng. Nếu nhấp nhô mà thơ mộng như khu Dinh 1 vừa phục chế thì quá đẹp. Nếu quanh co mà đóng mở tài tình như khu ga xe lửa thì khoáng đạt biết mấy 
 
Những lối lên xuống đâu cần mênh mông hoành tráng, chỉ mong nhiều chăm chút nhỏ xinh, thân thiện
 

 

 
 
Thôi thì, năm mới xin đành nhắc lại chút chuyện cũ vẫn đang diễn ra từng ngày trên xứ ngàn thông. Thôi thì cũng xin có đôi lời ước ao cho một nơi từng được mệnh danh là Paris ở Đông Dương này. Ước sao cho những con hẻm san sát nhà tôn tường gạch ấy được giãn ra, hoặc đừng chen thêm nữa, để dành chút lối hẹp cho hoa và cỏ. Ước sao Đà Lạt biết biến thực trạng những chỗ đã lỡ ngột ngạt của mình thành ra những cung bậc lên xuống lãng mạn và thảnh thơi, thì mới có thể nói tiếp chuyện phát triển hay mở rộng, thì mới bàn được vấn đề bảo tồn và tôn tạo. Bằng không, chỉ nhìn vào những hẻm dốc chênh vênh nơi này, chắc chắn những ai yêu xứ hoa đào sẽ phải thở dài trước những nhăn nhúm nứt toác của một phần phố núi đang từng ngày bị xới lên, dồn lại, xáo trộn, rồi ngổn ngang và chắp vá. Một thành phố rừng, một đô thị sinh ra từ núi đồi và cộng sinh với suối với hồ với thác thì không bao giờ tồn tại kiểu hẻm hóc chui rúc. Kiểu tư duy vật chất chỉ chăm chăm vào các giá trị đo đếm mét vuông sẽ tàn phá mọi không gian trống và bầu sinh quyển núi đồi đặc trưng của Đà Lạt mà thôi. Một vài suy nghĩ sau đây mang tính chuyên môn cá nhân rất mong được các nhà quản lý nhìn nhận:
- Phải xem sự thay đổi độ cao đồi núi của Đà Lạt là cấu trúc đặc thù, và có quy chế khai thác tốt đặc thù đó. Ví dụ thay vì làm phẳng nền để xây nhà phố, tại sao không bám các tầng nhà, khối nhà theo độ cao thiên nhiên.  Hoặc lối vào nhà, cổng chào, đường dần có cần các quy chuẩn tốt hơn về độ dốc, chất liệu, cây trồng hai bên, chỗ đậu xe và khoảng quay xe an toàn, thoát nước. Có thể vì lý do diện tích phải xây nhà phố, chung cư thì thay vì phải mở giếng trời như nhà ống đồng bằng, hãy triệt để tận dụng việc lệch cao độ để mở cửa, hiên giúp thông thoáng cho phòng ốc dễ dàng hơn.
- Từ đặc trưng độ cao dẫn đến các bất ngờ về tầm nhìn và xử lý bề mặt của mái, cũng như kỹ thuật tầng trệt (hoặc hầm) khác với nơi khác. Mái nhà Đà Lạt không thể đơn thuần là cấu kiện che mưa che nắng, mà phải được luật hóa để xem như một thành phần mỹ quan và đảm bảo vi khí hậu bắt buộc, có nghiên cứu tính toán về vật liệu, độ dốc và cách xử lý. Kinh nghiệm của một số vùng bảo tồn mái dốc ở Pháp và Thụy Sĩ là họ đề xuất không sử dụng tôn khi lợp mái, nếu làm mái bằng, cần có quy chế về tỷ lệ phủ xanh, giàn cây leo… để giảm tích nhiệt và thấm dột, đồng thời bổ sung phần nào mảng xanh vốn đang ngày càng bị thu hẹp do quá trình đô thị hóa.
- Cấu trúc mặt tiền nhà bên đồi dốc cần nhìn nhận như thành phần gắn bó với cao độ, cảnh quan tự nhiên và sự tương tác giữa nhà với nhà, trên cơ sở tôn trọng khác biệt. Tức là không cần và không nên tạo ra những dãy nhà ngang bằng nhau về ban công hay chiều cao tầng, khi địa hình và độ dốc của đoạn phố thay đổi liên tục. Việc đem quy chuẩn “miền xuôi” không chế vào thiết kế đô thị miền cao sẽ xóa bỏ mất bản sắc vốn có, và góp phần tạo nên những phiên bản “phố mới” vô hồn, sao chép lai căng, rời rạc và mất tính địa phương nghiêm trọng. 
 
 
Lối đi lại còn chưa ổn, nói gì đến cảnh quan, kiến trúc, không gian, tầm nhìn... 
 
Đâu là chuẩn an toàn cho những hẻm dốc lên xuống khúc khuỷu, cheo leo này? 
 
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống, số 116