Hai triển lãm ngắn gọn kết thúc cùng ngày, nhưng dư vị còn đọng lại thật nhiều trong tôi, một người làm chuyên môn (kiến trúc, nội thất) độ tuổi trung niên, có dịp đi qua một số nền văn hóa, kiến trúc khác ngoài Việt Nam. Khi ngồi lần giở trên tay mục Tương tác trên tạp chí Kiến Trúc & Đời Sống hai số tháng 9 và 10 vừa qua, tôi thấy mình cần có đôi chút tâm sự, chia sẻ, như tiếp nối phần nào các câu chuyện đã được giới chuyên môn đặt ra gần đây.
1. Phải nói ngay, làm được triển lãm về nghề nghiệp, dù dưới hình thức nào, cũng đều là cố gắng đáng khích lệ, nhất là dạng triển lãm liên quan đến công việc sáng tạo, không phải triển lãm tranh hay ảnh nghệ thuật quá quen thuộc lâu nay. Triển lãm về kiến trúc, về thiết kế cơ mà! Khích lệ cũng ở chỗ ấy mà băn khoăn cũng ở chỗ ấy: bày cho người ta xem cái mình làm nhưng lại... không hoàn toàn là cái mình làm được, không biết tôi nhận định thế có gay gắt không. Như ở Chúng tôi làm chẳng hạn: đa số các công trình đều ở chỗ khác, chỉ thấy qua hình ảnh, mô hình (dĩ nhiên là được kỳ công sắp đặt, chụp ảnh) và thông qua kiểu thuyết minh đặc chất kiến trúc, tưng tửng, bất cần, có vẻ hợp với đối tượng là sinh viên đang trên đường khẳng định cá tính, tìm kiếm hướng đi nghề nghiệp, thích kiểu gây ấn tượng mạnh bằng tuyên bố này kia như chính thông điệp của triển lãm đã nói (*). Hoặc công trình được dựng lên ngay tại nơi triển lãm để mấy ngày sau là dẹp, dạng “đẹp chỉ một vài đêm”, mang tính ý niệm là chính, dạng sân khấu hóa như dân kiến trúc hay làm lễ hội truyền thống của họ: độc đáo, lạ mắt, và... chỉ họ mới hiểu và mới dùng được, sau vài ngày là tháo ra. Người bạn đi cùng là sinh viên cao học kiến trúc ở Singapore ghé tai tôi nói nhỏ: kể cũng khó anh nhỉ, không khéo kiến trúc giờ đây gắn liền với event, tổ chức sự kiện rồi! Tôi gật đầu, thì cũng có một nhóm không ít kiến trúc sư ra trường đi làm tổ chức sự kiện, có thể do sự kiện ngắn ngày quá chứ không phải dài cả năm như Expo Milan nên các bạn ấy không thể đầu tư dài hơn được.
2. Từ poster đồ họa, sản phẩm mỹ thuật công nghiệp đến treo tranh ảnh, xếp đặt nói chung... luôn gần với những thứ thuộc chuyên môn mà dân kiến trúc thường không ít thì nhiều rất khéo tay. Tôi thích nhất là cả hai triển lãm đều gọn và sâu, chọn địa điểm phù hợp, không vào nơi phồn hoa ồn ã, nội dung cụ thể, không dàn trải quá, không bị nhuốm mùi lễ - hội - chợ - tài trợ... nhiều quá. Vì không hề vương mùi showbiz ồn ào, không bị âm thanh kẹo kéo ì xèo nên có thể dễ dàng xem và hiểu nội dung diễn ra, thông điệp truyền tải cụ thể, không gặp bất kỳ sức ép nào. Có thể thấy Chúng tôi làm, lần 3 gắn với cảnh quan và thiên nhiên ít ỏi chung quanh, thậm chí phảng phất phong vị lãng mạn của những người trẻ đang thích làm cái mình muốn, hướng tới các giá trị xây dựng bền vững. Có người khi xem triển lãm còn ngầm so sánh công trình được gọi tên Nhà thuyền (thực chất chỉ là 2 cái thuyền sấp ngửa cắm trên cọc bềnh bồng giữa ruộng đồng Khánh Hòa) với các khuôn hình trong bộ phim “Tôi đã thấy hoa vàng...” đang rầm rộ ngoài rạp, rằng: nhẹ nhàng thế mới thích, tinh tế thế mới đáng, lãng đãng thế mới tình, chứ hay ho gì mấy khối hộp bê tông xâm hại môi trường!

.jpg)
.jpg)
Sản phẩm đèn và ghế tại triển lãm Mỹ thuật công nghiệp ở trường Đại Học Kiến trúc TP.HCM: vẫn còn đó khoảng cách từ thiết kế đến thực tế sử dụng và sản xuất đại trà
3. Nhưng, lại phải nói nhưng, một giảng viên đại học kiến trúc đứng ngay cạnh tôi khi nghe tác giả thiết kế công trình gọi là Nhà Thuyền thuyết minh kiểu tưng tửng bất cần đã trầm ngâm: “Không nên đánh tráo khái niệm, đã làm công trình có người sử dụng là phải có nhà vệ sinh, có an toàn, có che chắn mưa nắng, chống cháy... theo những quy chuẩn nhất định chứ! Cái này tiếp nối vụ Chùa Đá, có mấy thanh sắt đỡ hòn đá bên trên rồi nhét ông trọc đầu mặc cà sa vào chụp hình đấy”. Ngay lập tức trên kia diễn giả dường như đoán trước mọi ý kiến phản bác, đã chặn liền một câu: “Chúng tôi xác định bây giờ chỉ làm những thứ mình thích, cuộc đời này mỗi người sống có được bao lâu...”, nghĩa là kiến trúc sư tuyên bố thẳng, họ làm và bày ra đây thứ họ thích mà thôi. Và có thể thấy ở triển lãm này thay vì xác định và chia sẻ những giá trị và khó khăn mà người làm kiến trúc phải đạt đến, phải vượt qua sao cho gắn với thông điệp đã “rao” trên các diễn đàn, thì người xem lại thấy thấp thoáng trong một số công trình sự thể hiện cá tính riêng, sự khẳng định bản thân có tố chất nghệ sỹ độc lập không làm thuê cho ai cả, đôi chỗ xuất hiện tuyên ngôn theo kiểu bất cần: tôi bụi đời vậy đó, tôi thô ráp xộc xệch tự nhiên vậy đó, ai dám làm gì tôi nào, không thích thì thôi, không ai bắt anh phải xem thứ chúng tôi làm! Thông điệp kiểu này không hề hướng đến những giá trị chung được cộng đồng chấp nhận, mà chỉ như một thái độ lên gân của những người làm nghề theo kiểu tự do mà nếu không có triển lãm này và những trang mạng cá nhân khác để chém gió thì họ không biết “khoe hàng” ở đâu. Hay là các bạn đang dùng kiến trúc và công việc riêng làm phương tiện với sắp đặt và tương tác với cộng đồng, dù chỉ toàn là các hoài niệm và ước vọng riêng tư, với những góc nhìn có chủ đích định hướng chủ quan, để nói rằng, chúng tôi là thế đấy, dư luận nói gì nghĩ gì chúng tôi không quan tâm!
May thay, ở triển lãm Point thì có khác, thầy và trò khoa mỹ thuật công nghiệp biết lấy học đi đôi với hành, nên sản phẩm trưng bày trong không gian trường đại học có chọn lọc rất rõ, nhìn vừa bài bản vừa chạm vào thực tiễn, có diễn giải và có hệ thống, ít ra là giúp giới sinh viên, phụ huynh, hay người ngoài nghề hiểu hơn vể quy trình, cách thức, phương pháp để sản phẩm mỹ thuật công nghiệp cần hình thành thế nào. Dĩ nhiên hai triển lãm khác về nội dung và cả đối tượng tham quan (dù cùng gốc kiến trúc) nên không thể so sánh, tuy vậy ở Point vẫn đọng lại trong tôi chút băn khoăn giống như ở Chúng tôi làm, đó là vấn đề: khách hàng ở đâu, yếu tố xã hội được đáp ứng thế nào trong thiết kế của các bạn? Tôi ví dụ những thiết kế đèn ở Point trông rất hấp dẫn nhưng không có được phông nền, không gian cụ thể để treo chúng, các thiết kế bàn ghế không đặt được trong bối cảnh phòng ốc sử dụng mà chỉ qua bản thuyết minh còn nặng tính chủ quan. Ví dụ một chiếc ghế tên là Guernica lấy chủ đề từ bức tranh nổi tiếng của Picasso, thực ra mang nhiều yếu tố minh họa hơn là thiết kế để sử dụng, bởi ghế làm ra là để ngồi, khi người ngồi lấp đầy ghế thì màu sắc hay nội dung bức tranh “vẽ trên ghế” trông sẽ ra sao? Trong khi đó phần triển lãm về đồ họa có thể thấy ngay tác dụng: vẽ được cỡ này thì ra trường ắt có việc ngay trong ngành đồ họa, minh họa, truyện tranh, sự kiện... rồi đấy. Nhưng ở mảng thiết kế vật dụng và tạo dáng công nghiệp thì các băn khoăn về tính ứng dụng vẫn còn khá nhiều.
Còn ở Chúng tôi làm thì người bạn tôi đi xem với tư cách gia chủ sắp xây nhà khẳng định ngay: nếu thuê người làm nhà cho mình thì chị sẽ tìm kiến trúc sư ở chỗ khác, vì hình như nhu cầu và góc nhìn của chị có vẻ khá “thấp kém” chăng trong khi các công trình ở triển lãm này đều được anh em trong nghề “nâng tầm” lên các mức độ trăn trở về môi trường, xã hội... với các thông điệp (kể cả cách chơi chữ) nghe khá hay, nhưng lại thiếu hẳn những vấn đề cụ thể phải giải quyết mang tính nguyên lý cơ bản để phục vụ khách hàng cụ thể. Có lẽ chị bạn đi nhầm chỗ, có lẽ chị bạn tôi nên tìm đến hội chợ VietBuild sẽ hợp hơn chăng?
Ghế Guernica, dẫn dắt câu chuyện thiết kế và sản phẩm khá đậm chất hội họa
4. Đi xem, nghe, rồi ngẫm nghĩ, lại nhớ đến lời kiến trúc sư V.Đ.H., một người thầy kiến trúc dạy tôi năm xưa đã từng trầm ngâm khi ngồi cùng nhóm bạn văn nghệ sỹ: “Mấy ông họa sỹ hay điêu khắc có thể tặng tranh tượng cho bạn bè, nhạc sỹ làm bài hát, thi sỹ ký tặng bài thơ cho người hâm mộ nhưng dân kiến trúc chúng tôi không thể vẽ nhà cửa để tặng cho ai cả. Làm cái nghề đưa ra ý tưởng và cụ thể hóa ý tưởng ấy cho người ta xây nhà chính là cung cấp dịch vụ có tính hệ thống, khoa học chặt chẽ, không thể tùy hứng như sáng tác cho mình, càng không giống nghệ thuật sắp đặt, chủ quan theo ý riêng mà được”. Quả là thế, trong chừng mực góc nhìn của tôi, thì triển lãm về kiến trúc sẽ khó làm hơn triển lãm về sản phẩm nội thất và đồ họa, bởi nếu các bạn ấy không khoe cá tính kiểu “tôi thích tôi làm” thì chắc cũng sẽ sa vào sắp đặt và trình diễn, hoặc thuần túy triển lãm hình ảnh kiến trúc như báo cáo thành tích. Thế cho nên trong vai trò người đi xem, tôi rất hiểu đằng sau các vấn đề còn tồn tại ở trên là bao công sức, trăn trở, khó khăn, bởi từ thiết kế ra đến đời sống luôn còn nhiều bước chuyển tiếp quan trọng, không ít trở ngại vất vả. Bao nhiêu ý tưởng hoặc đồ án sinh viên mà thành được hiện thực? Và bao nhiêu ý tưởng đã được thực thi mà không hề hữu dụng? Câu trả lời khó xác định con số cụ thể, chỉ biết rằng quá trình làm nghề luôn cần có những triển lãm mang tính chuyên môn như thế. Và còn cần hơn cả là sự hỗ trợ về nghề nghiệp, tư tưởng của người đi trước, cần giao lưu rộng hơn với bạn bè khu vực, để thấy mình ở đâu, thiếu gì thừa gì mà điều chỉnh, sao cho những trái tim thêm nồng ấm và những cái đầu bớt nóng sốt, sao cho những cái miệng bớt hơn thua về ngôn từ, và những cái tai biết lắng nghe nhiều hơn, để các bạn trẻ tiếp tục dành năng lượng tập trung cho công việc, cũng là để phụng sự tốt hơn cho khách hàng của mình.
Chứ không phải chỉ biết làm cho mình, hay hoàn thành xuất sắc bài tập thầy giao, là xong, là đủ đâu!
( * ) Trích thông tin từ https://www.facebook.com/events/1495795630742160/:
.jpg)
Bố trí không gian, ánh sáng sao cho phù hợp với nội dung triển lãm là điều chưa thể làm được chu đáo khiến các sản phẩm trưng bày giảm bớt khả năng thuyết phục
Dù còn nhiều những tìm tòi khác lạ trong cách thức triển lãm và tương tác, các sắp đặt ở triển lãm Chúng tôi làm lần 3 dường như đã chủ yếu nêu ra thông điệp: chúng tôi làm vậy đấy, làm gì chúng tôi!.
Thời gian: từ ngày 9 đến 11 tháng 10 năm 2015.
Địa điểm: Khu Vườn rau (Family Garden), 28 Thảo Điền, Q.2, TP.HCM
Triển lãm kiến trúc Chúng tôi làm lần 3 với nội dung “Kiến trúc ít tác động đến thiên nhiên” là một chủ đề mới, không chỉ gói nhỏ trong các nội dung liên quan đến kiến trúc sinh thái hay kiến trúc xanh… Chủ đề này là một cơ hội để mỗi văn phòng kiến trúc, mỗi kiến trúc sư thể hiện và chia sẻ tư duy, suy nghĩ, quan niệm của mỗi đơn vị, cá nhân về sự tương tác của kiến trúc tới tự nhiên.
Với sự tham gia của 20 đơn vị kiến trúc, kiến trúc sư, triển lãm Chúng tôi làm lần 3 sẽ mang đến nhiều sản phẩm kiến trúc thú vị, với những bài nói chuyện và những trao đổi thẳng thắn giữa những đơn vị tham gia với cộng đồng.
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống, số 114