Sau những rặng đá là những con đường mòn nhỏ dẫn tới bản làng với các ngôi nhà trình tường bật sắc nâu vàng của tường đất cùng màu đá xám. Do sống trên những triền núi cao ngút ngàn, điều kiện khí hậu khắc nghiệt nên đồng bào Mông đã sáng tạo ra cách xây những ngôi nhà trình tường, vì nó dịu mát vào mùa hè, ấm áp vào mùa đông. Nhà trình tường và hàng rào đá của đồng bào dân tộc Mông ở Hà Giang có thể đưa lên tầm nghệ thuật. Ngôi nhà chứa đựng các giá trị văn hóa truyền thống mà đồng bào Mông lưu giữ. Giữa thung lũng Sà Phìn, dinh thự của vua Mèo cũng là những nếp nhà trình tường thấp thoáng dưới bóng sa mộc.
Khi mùa xuân đến, cao nguyên đá bừng nở muôn sắc hoa. Nét đẹp nguyên sơ, thơ mộng bỗng được tô điểm bởi màu đỏ của hoa đào, màu trắng muốt của hoa mơ, hoa mận, hoa lê. Màu xám của hàng rào đá và màu nâu vàng của ngôi nhà trình tường cùng mái ngói âm dương trầm mặc làm nền cho những nhành hoa khoe sắc. Tất cả hòa quyện tạo thành một bức tranh thiên nhiên độc đáo giữa cao nguyên đá.
.jpg)
Trong đời sống của người Mông, những bờ rào đá xám không chỉ là những bức tường vô tri mà nó là người bạn thân thiết, bền bỉ gắn bó và sẻ chia những khoảnh khắc đẹp, những buồn vui của người dân nơi đây
Để làm được một ngôi nhà trình tường vừa đẹp vừa vững chãi, đồng bào Mông phải rất tỉ mỉ trong việc xây dựng. Từ khâu chọn đất, chọn đá đặt móng nhà. Quá trình làm trình tường nhà cần đến sự khéo léo điêu luyện của đôi bàn tay cùng sức mạnh của người Mông. Khi hoàn thành, những bức tường phẳng phiu, vững chãi, các góc tường, cửa đi, cửa sổ sắc nét. Tất cả các khâu để hoàn thiện một ngôi nhà đều được làm thủ công. Những ngôi nhà trình tường chỉ trở nên hoàn thiện khi nó được phủ lên bằng mái ngói âm dương. Từng dãy ngói sấp rồi lại từng dãy ngói ngửa chồng lên nhau với một mật độ dày đặc, có rãnh thoát nước. Sự kết hợp giữa bức tường đất và mái ngói âm dương mang lại sự mát mẻ, ấm cúng, điều hòa nhiệt độ khi mùa hè đến hoặc mùa đông về.
Dù to hay nhỏ, tất cả các ngôi nhà của người Mông đều thống nhất theo một khuôn mẫu nhất định với ba gian hai cửa. Nhà có thể có một hoặc hai chái nhà. Cửa chính ra vào của người Mông cũng phải chọn loại gỗ tốt, cửa không cài then sắt mà phải cài then gỗ. Người Mông quan niệm rằng, cài then sắt thì sẽ lạnh, lòng bụng của con người không thật. Ngoài cửa chính lúc nào cũng treo một tấm vải đỏ, cửa nhà bao giờ cũng mở vào trong chứ không mở ra ngoài. Ngoài cửa chính còn có thêm cửa sổ và cửa phụ để không khí trong nhà trở nên thoáng mát. Các khung cửa phụ cũng được làm bằng gỗ như thân cây trúc hoặc thân cây mai già.
.jpg)
Một điểm đặc sắc trong cấu trúc nhà người Mông là hàng rào đá. Hầu như ngôi nhà nào cũng có hàng rào đá bao quanh. Việc dựng hàng rào là việc quan trọng thứ hai sau khi dựng nhà. Hàng rào đá được xây rất công phu. Người ta phải mất hàng tháng trời để nhặt đá và kỳ công xếp lại thành những bức tường bao quanh ngôi nhà. Việc xếp hàng trăm viên đá với đủ các hình khối, trọng lượng khác nhau cần bàn tay tỉ mỉ đo đếm vị trí để xếp từng viên sao cho ăn khớp với nhau. Khi hoàn thành, hàng rào mới đều tăm tắp, kiên cố, vững chãi với chiều cao xấp xỉ đầu người (khoảng 1,5-1,6m).
Hàng rào được dựng lên vừa để xác định ranh giới, vừa chống gió lạnh, ngăn thú dữ, cũng chắn cho các con vật nuôi trong khuôn viên không chạy ra ngoài. Trong đời sống người dân, hàng rào không chỉ là bức tường đá vô tri mà chất chứa cả tâm tình. Những bờ rào đá xám thân thiết như người bạn, bền bỉ gắn bó và sẻ chia những khoảnh khắc đẹp, những buồn vui. Trên bờ rào đá bà con phơi váy áo đủ màu sặc sỡ; bên bờ rào đá nam nữ thanh niên tình tự; cũng bên những bờ rào đá nghiêng nghiêng nhành hoa mận tinh khôi.
Khi mùa xuân đến, cao nguyên đá bừng nở muôn sắc hoa. Nét đẹp nguyên sơ bổng được điểm tô bởi màu đỏ của hoa đào, trắng muốt của hoa mơ, hoa mận, hoa lê... và màu vàng của hoa cải lúc chớm đông
Do việc tìm đất trở nên khó khăn, kỹ thuật trình tường ngày nay không còn nhiều người thông thạo. Đây đó đã bắt gặp những ngôi nhà trình tường lợp mái tôn xi măng. Những ngôi nhà mới xây bằng gạch xỉ ngày càng phổ biến. Những cành đào, cành mận bao đời nở hoa trên đá, có thể được chặt bán về miền xuôi mỗi dịp xuân về. Diện mạo miền cao nguyên đá đang dần thay đổi. Có nhiều sự đổi thay mang ánh sáng mới đến cho đồng bào, nhưng cũng nhiều nét đẹp truyền thống đang dần mai một.
Trải qua hàng thế kỷ, người Mông trên cao nguyên đá Đồng Văn, Hà Giang ngày nay vẫn không ngừng sáng tạo, cải tiến ngôi nhà truyền thống của mình cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, điều kiện sinh hoạt và lao động sản xuất, đồng thời vẫn bảo tồn và gìn giữ để những xóm làng người Mông bình dị mãi giữ được những nếp nhà trình tường mái ngói âm dương, giữ tiếng khèn môi bên bờ rào đá, và những nhánh hoa rừng vẫn bừng nở rực rỡ bên hiên nhà.
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống số 153