Sông Sài Gòn và “di sản sông nước” đối với TP.HCM
Phát biểu khai mạc hội thảo, Chủ tịch UBND TP.HCM Phan Văn Mãi cho biết, “TP.HCM đang thực hiện 3 quy hoạch gồm quy hoạch thành phố thời kỳ 2021-2030 tầm nhìn đến năm 2050; điều chỉnh quy hoạch chung TP.HCM đến năm 2040, tầm nhìn đến năm 2060 và xây dựng quy hoạch chung TP. Thủ Đức cùng thời kỳ với quy hoạch chung TP.HCM. Đây là 3 quy hoạch rất quan trọng trong thời gian tới, do vậy việc nghiên cứu để bảo tồn, để phát huy giá trị sông Sài Gòn trong tích hợp quy hoạch TP.HCM rất có ý nghĩa”.
Ông Nguyễn Thanh Nhã, Giám đốc Sở Quy hoạch - Kiến trúc (QH-KT) cho biết, nằm trong khuổn khổ nghiên cứu định hướng quy hoạch phát triển sông Sài Gòn và triển khai công việc sau chuyến công tác tại Pháp của Bí thư Thành ủy TP.HCM Nguyễn Văn Nên hồi tháng 6.2023, Sở QH-KT đã phối hợp với AVSE Global và IPR nghiên cứu xây dựng ý tưởng định hướng phát triển dọc hành lang sông Sài Gòn, vận dụng kinh nghiệm quy hoạch, quản lý sông Seine vào các quy hoạch thành phố đang thực hiện. Nội dung phần trình bày đã được báo cáo Thành ủy, UBND thành phố tháng 11 và 12.2023. Mục tiêu của hội thảo ngày 2.3 là giúp các nhóm tư vấn có thêm tài liệu và kết quả nghiên cứu tiến hành rà soát, tích hợp nội dung phù hợp vào đồ án quy hoạch của thành phổ đang triển khai. Thứ hai là để các sở - ban ngành và quận - huyện, TP. Thủ Đức xem xét góp ý bổ sung nội dung và kế hoạch triển khai các chương trình, dự án qua hành lang sông Sài Gòn có tiềm năng đặc biệt về hình thái kinh tế, sinh thái, nhân văn. Thứ ba là tham gia đóng góp bổ sung hoàn thiện cho nghiên cứu sông Sài Gòn trong các chương trình định hướng chiến lược, đặc biệt nội dung phát triển du lịch, logistic, ứng phó biến đổi khí hậu của các sở - ban ngành, thành phố Thủ Đức và quận - huyện. Đây cũng là dịp các đối tác hợp tác với thành phố phát triển đầu tư, các cơ quan ngoại giao có dịp tìm hiểu thông tin cụ thể về nghiên cứu định hướng phát triển hành lang sông Sài Gòn cũng như tiềm năng phát triển kinh tế xanh, kinh tế biển, dịch vụ, dự án trọng điểm trong tương lai.
Ngay sau đó, đại diện nhóm tư vấn là TS Laurent Perrin, nhà quy hoạch cấp cao của IPR và TS Nguyễn Thu Trà, Giám đốc Dự án Quy hoạch Chiến lược Phát triển hành lang sông Sài Gòn của AVSE Global đã trình bày phần nghiên cứu về sông Sài Gòn. Trong báo cáo “Quy hoạch Phát triển toàn diện hành lang sông Sài Gòn - TP.HCM, định hướng sông Sài Gòn trong quy hoạch tổng thể” trình bày tại hội thảo, IPR và AVSE Global cho rằng, sông Sài Gòn có một sứ mệnh cao cả, là dòng chảy tạo cơ hội chuyển mình của TP.HCM.
Theo các chuyên gia, hành lang sông Sài Gòn với 5 đặc trưng độc đáo chính là “xương sống” tinh thần và thiên nhiên của TP.HCM. Đó là đặc trưng về giá trị lịch sử; bản sắc sông nước vùng Nam bộ; ranh giới vật lý kết nối các tỉnh lân cận; hệ sinh thái đa dạng; đồng thời cũng là thách thức lũ lụt khiến TP.HCM nằm trong số những địa phương chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Với những đặc trưng này, hành lang dọc sông Sài Gòn có tiềm năng trở thành biểu tượng cho sự chuyển đổi của TP.HCM, góp phần tạo nên sức hấp dẫn của TP.HCM về kinh tế, chất lượng sống, môi trường, đổi mới sáng tạo, cơ sở hạ tầng và thể chế.
Tiềm năng kinh tế dọc hành lang sông Sài Gòn bao gồm kinh tế dịch vụ địa phương, như du lịch sông nước, văn hóa giải trí, kinh tế đêm, kinh tế dịch vụ dẫn dắt vùng như thương mại, dịch vụ kinh doanh, logistics, kinh tế xanh và kinh tế số, phát triển hạ tầng giao thông, kinh tế và bất động sản... Dòng sông đóng vai trò tiên quyết trong việc tái tạo các đô thị, mang mạch sống cho hệ sinh thái và cải thiện chất lượng sống cho người dân. Vì vậy, đánh giá đúng tầm quan trọng của dòng sông với sự phát triển của thành phố chính là một trong những chìa khóa mở ra các cơ hội phát triển thành phố trong 30 năm tới.
Tư vấn đề nghị chia thành 4 phân khu chính. Phân khu 1 (khu bắc kết nối bản sắc) dài 48km, từ thị xã Thủ Dầu Một - Bình Dương đến ranh giới TP.HCM và tỉnh Tây Ninh, được đề xuất phát triển theo hình thức công viên tự nhiên mới để bảo tồn và nâng cao nền nông nghiệp, cảnh quan và di sản của khu vực ngoại ô. Phân khu 2 (giao diện trù phú và bao trùm) dài 25km, từ cầu đường sắt đến cầu Thủ Dầu Một, tạo ra không gian mới giao thoa giữa thành thị và nông thôn, bằng cách xác định ranh giới rõ ràng hơn giữa hai khu vực này. Phân khu 3 (Thanh Đa trải nghiệm hạnh phúc) dài 13,5km, bao gồm bán đảo Thanh Đa và vùng phụ cận từ quốc lộ 52 đến đường sắt TP.HCM - Hà Nội, được đề xuất phát triển khu đô thị hỗn hợp mật độ cao và công viên nông nghiệp - giải trí ngập nước rộng 300ha. Phân khu 4 (khu trung tâm cánh cửa tương lai) dài 16km, chạy từ ngã ba sông Đồng Nai/Nhà Bè đến quốc lộ 52, được đề xuất phát triển khu phức hợp đa chức năng.
Trong tham luận “TP.HCM, các động lực kết nối kinh tế cảng biển - đô thị gắn với hành lang sông Sài Gòn”, PGS.TS.KTS Nguyễn Hồng Thục, đại học Quốc gia Hà Nội, đề xuất thêm, trong các động lực phát triển đột phá của TP.HCM sẽ gồm động lực kết nối kinh tế biển. Theo đó, việc kết nối vùng để thiết lập chiến lược hành động đột phá về kinh tế biển, hệ sinh thái cảnh quan và đô thị cộng sinh khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ theo mô hình hợp nhất châu Á như bài học của Hồng Kông và Singapore. Sự lớn mạnh của nền kinh tế công nghiệp, cảng, vận tải hàng hóa luôn gắn liền với sự phát triển cả về quy mô và tính chất, chức năng của đô thị. “Hiện tại, các đô thị trên thế giới đều phát triển gắn với phát triển kinh tế - cảng biển”, PGS.TS.KTS Nguyễn Hồng Thục cho biết.
Tiếp theo, nhóm chuyên gia gồm các nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến, Hồ Viết Vinh, Đặng Đức Thành, Đặng Thục Trang, Jacques Emile Lecaron, Vũ Thị Quyền, Nguyễn Anh Tuấn đã trình bày tham luận chung “Đánh thức Rồng xanh - sông Sài Gòn” với đề tài bảo tồn - kiến tạo - phát huy di sản sông nước. Các tư liệu của nhóm chuyên gia cung cấp nhiều cứ liệu, số liệu lịch sử, tự nhiên và kinh tế, xã hội về sông Sài Gòn và TP.HCM.
Cũng cần nói thêm rằng, từ 7 năm trước, Tạp chí Kiến trúc & Đời sống khi đó còn là cơ quan của Hội Kiến trúc sư TP.HCM đã xuất bản giai phẩm Xuân Đinh Dậu 2017 với chuyên đề “Di sản sông nước”. Chuyên đề nêu rõ quan điểm của các kiến trúc sư coi sông nước là di sản quý giá của Sài Gòn - TP.HCM để biết ứng xử, khai thác lợi thế đặc thù sông nước.
Trong bài viết Văn minh sông nước và đô thị sông nước Sài Gòn trên Kiến trúc & Đời sống Xuân 2017, PGS.TS.KTS Nguyễn Khởi đặt vấn đề, Sài Gòn khởi nguồn là một đô thị thương mại gắn liền với sông nước nhờ hệ thống kênh rạch chằng chịt là yếu tố địa lý thuận lợi để phát triển. “Những giá trị vật chất và phi vật chất được tích tụ từ quá khứ cần được duy trì và chuyển hóa trong bối cảnh đô thị hóa của TP.HCM lập nên một đô thị có “ngữ nghĩa” riêng được bắt nguồn từ chiều sâu của truyền thống văn hóa đô thị sông nước Sài Gòn xưa”, PGS.TS.KTS Nguyễn Khởi viết.
Đánh giá cao nội dung báo cáo, cần nghiên cứu tích hợp vào các đồ án quy hoạch
Nhận xét về báo cáo nghiên cứu sông Sài Gòn của nhóm AVSE Global và IPR, KTS Khương Văn Mười, nguyên Chủ tịch Hội Kiến trúc sư TP.HCM cho biết, “tôi thật sự đánh giá cao về nội dung báo cáo”.
TS Võ Kim Cương, nguyên Phó Văn phòng Kiến trúc sư trưởng thành phố phát biểu: “Tôi thấy nhóm chuyên gia đưa ra các ý tưởng với cở sở phương pháp quy hoạch mới, khác với Việt Nam. Những ý tưởng đó tôi nghe rất thú vị và cần có một nghiên cứu kỹ giữa hai phương pháp, từ đó chọn lọc để làm. Trong các cơ hội và thách thức, tôi xin nhấn mạnh thách thức khó nhất là thách thức về kinh tế đất”, TS Võ Kim Cương nói.
Theo KTS Trần Trí Dũng, Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển đô thị TP.HCM thì đây là lần đầu tiên thành phố có nghiên cứu khá toàn diện về sông Sài Gòn. Trước đây, khi triển khai quy hoạch chung TP.HCM năm 1993, điều chỉnh lần 1 năm 1998 và lần 2 năm 2010, thành phố đều đánh giá sông Sài Gòn là trục cảnh quan quan trọng nhất nhưng khi đó chưa có điều kiện nên chưa triển khai khai thác ý đồ quy hoạch. Nay có ý tưởng tốt về hành lang sông Sài Gòn thì nên bắt tay quản lý bền vững, thiết kế đô thị cho một số nơi, quản lý và xây dựng theo đúng mục tiêu đặt ra. Qua thiết kế đô thị cần xem xét tạo điểm nhấn cảnh quan ven sông đẹp hơn. Thời gian tới TP.HCM nên lồng ghép các ý tưởng này vào công tác quản lý, xây dựng, trước hết là khu vực trung tâm.
KTS Trần Trọng Hanh, đại diện nhóm tư vấn quy hoạch TP.HCM giai đoạn 2021-2030 tầm nhìn đến năm 2050, cho rằng, nghiên cứu này thực chất là “tầm nhìn hành lang sông Sài Gòn” với nhiều ý tưởng tốt. Nghiên cứu đã bước đầu nêu được ý nghĩa và tầm quan trọng của sông Sài Gòn đối với định hướng phát triển bền vững của TP.HCM, góp phần hoàn thiện mô hình phát triển hệ thống đô thị TP.HCM là thành phố toàn cầu bền vững, đa trung tâm, văn minh, hiện đại, sáng tạo, bản sắc, bám sông hướng biển, thích ứng với biến đổi khí hậu, trong đó sông Sài Gòn - hệ thống sông Đồng Nai và biển Cần Giờ (vịnh Gành Rái) là mặt tiền quan trọng của thành phố.
Trong khi đó, đại diện liên danh tư vấn điều chỉnh quy hoạch chung TP.HCM đến năm 2040, tầm nhìn đến năm 2060 thống nhất với quan điểm tất cả những ý tưởng hay nhất, hấp dẫn nhất của TP.HCM cần được tập trung dọc sông Sài Gòn, biến nơi đây thành tuyến mặt tiền của toàn thành phố với nhiều tiện ích, giá trị mang tính cộng đồng.
Phát biểu kết luận Hội thảo, Phó Chủ tịch UBND TP.HCM Bùi Xuân Cường cho biết, hiện nay TP.HCM đang thực hiện nhiều quy hoạch, trong các quy hoạch thành phố luôn lấy sông Sài Gòn làm nòng cốt để đánh thức tiềm năng của dòng sông về mọi mặt. “Từ các ý tưởng tại hội thảo, Sở QH-KT cần tiếp thu, tổng hợp để các đơn vị tư vấn quy hoạch cập nhật chuyên sâu hơn để làm nổi bật sông Sài Gòn. Từ những ý tưởng, khuyến nghị hôm nay, thành phố sẽ tiếp thu để cập nhật chuyên sâu vào các đồ án quy hoạch mấu chốt sau này đảm bảo tính khả thi”, Phó chủ tịch Bùi Xuân Cường nhấn mạnh.
Mong rằng từ nghiên cứu này, thành phố sẽ có thêm thông tin để có các đồ án quy hoạch tốt, có tính khả thi và được triển khai thành công, đúng tiến độ.
“Ý tưởng tuyệt vời về khu sinh thái Thanh Đa”
Trong rất nhiều thông tin mà báo chí, giới truyền thông đưa về hội thảo kế trên, thì ý tưởng biến bán đảo Bình Quới - Thanh Đa (quận Bình Thạnh) thành công viên sinh thái nhận được nhiều sự quan tâm và ủng hộ từ dư luận. Trong bài “Bán đảo Thanh Đa thành công viên được không?”, báo Tuổi trẻ ngày 4.3 nêu, bà Trần Phương Trà, Giám đốc Mạng lưới chính sách kinh tế của AVSE Global, cho biết, đi vào nghiên cứu sâu, khu vực Thanh Đa đậm chất bản sắc đầm lầy, đặc sắc hơn so với những mảng xanh của các đô thị khác như Singapore, Hồng Kông. Nơi đây có địa thế thấp, nước ngập tưởng là điểm yếu nhưng xét kỹ đây chính là điểm đặc sắc và hiếm hoi còn sót lại dọc sông Sài Gòn. Vì vậy, nhóm đề xuất tạo nên một khu sinh thái với những hoạt động gắn liền bản sắc sông nước, đầm lầy sẽ rất độc đáo.
TS Nguyễn Thị Hậu cho rằng, “Đây là một ý tưởng tuyệt vời, nếu thực hiện được thì TP.HCM tương lai sẽ có một khu vực công viên rộng lớn - không gian xanh công cộng, một khu vực bảo tồn và phát triển văn hóa sông nước mà thành phố đang rất thiếu. Điều này có ý nghĩa thiết thực mang lại lợi ích cho cộng đồng và phù hợp xu hướng phát triển đô thị bền vững”.
Theo Kiến trúc & Đời sống số 213