Với các nhà thiết kế (nhất là người trẻ, quan niệm hiện đại) góc tâm linh đồng nghĩa với chỗ “bất khả xâm phạm” của gia chủ, chớ nên “sáng tạo” gì thêm. Với các gia chủ hay nhờ cậy vào “thầy bà” thì góc tâm linh nhiều khi thành nơi trang trí, xếp bày vật phẩm mang tính tín ngưỡng, thậm chí mê tín. Những quan điểm trái chiều có thể làm cho bố cục, phong cách, và thần thái chung của toàn nhà bị ảnh hưởng, thậm chí rơi vào tình trạng gọi nôm na là “âm thịnh dương suy”.
Từ “có thờ có thiêng”
Một ngôi nhà tốt về Nội Khí thể hiện qua khả năng dẫn truyền khí nhờ hệ thống nạp khí và lối dẫn khí (Khí Khẩu, Khí Đạo). Mặt khác, Nội Khí lưu chuyển đi thì cũng phải ngưng tụ lại, như phần Âm so với Dương trong toàn thể Thái Cực, như dòng máu trong cơ thể, nếu chỉ chạy mà không dừng, chỉ tán mà không tụ, thì Khí trở nên hư tán, mất gốc, người luôn động mà không được nghỉ. Chỗ tụ Khí trong nhà thường được xem như phần Âm mang tính đối trọng với phần Dương. Đó có thể là khoảng sân trong, hay một góc tĩnh lặng riêng tư, hoặc nơi thờ cúng, tâm linh… thể hiện tinh thần trong Dương có Âm, trong Âm có Dương.
Không gian tâm linh là nơi hầu như cố định, tĩnh tại, ít có xáo trộn trong hoạt động thường ngày. Với bàn thờ làm hạt nhân, đây cũng là chỗ ít biến động theo thời gian, ít thay đổi về khối tích, chỉ thêm bớt, bổ sung vật dụng, hoặc kiêm thêm công năng Thiền… mang đặc trưng nhiều Âm tính.
Nhưng việc hiểu về tính Âm này để vận dụng vào thiết kế nhà cửa lại không đơn giản là cứ để cho nơi không gian tâm linh tối tăm, âm u, đậm màu huyền bí… Âm trong phong thủy nhà cửa là phần sâu lắng, giữ lại, cân bằng với sự sôi động, hoạt náo của Dương. Trong thiết kế, nếu quá thiên về Dương - ánh sáng chói chang, màu sắc rực rỡ, không gian mở hoàn toàn - thì khí dễ bị phân tán, rối loạn, con người mất sự tập trung và khó được chữa lành. Ngược lại, nếu quá thiên về Âm - nhà cửa ít sáng, màu sắc nặng nề - thì nội khí trì trệ, u uất. Có thể thấy ngôi nhà truyền thống Việt Nam ta đặt phần ngỡ như Âm nhất (không gian thờ tự) này vào nơi Dương nhất trong nhà, trên cao là đỉnh mái, chung quanh là hệ khung nhà thoải đều xuống, thấp dần về hàng hiên… rất khéo léo, ích lợi về vật lý, trang nghiêm về tâm lý. Nhờ vậy, không gian thờ tự khiến con người bước vào là có cảm giác kính cẩn mà vẫn an nhiên. Cúi đầu thấy gần gũi mà ngước lên là thấy cao vời.
Xét về vật lý kiến trúc, cách bố trí này tạo một trục đối lưu đưa khí nóng thoát lên đỉnh mái, khí mát từ hiên và khoảng sân lưu chuyển vào, giữ cho nhà luôn thông thoáng, không hề nặng nề hoặc bị ám khói tù túng. Xét về tâm lý, gian thờ nằm ở vùng trung cung tạo cảm giác giữ trục chủ đạo, vừa quy tụ vừa nâng đỡ đời sống tinh thần. Chủ thể sử dụng khi thành kính sẽ thấy sự kết nối tâm linh với tiền nhân, thậm chí có sự thăng hoa về cảm xúc mà một góc tâm linh nếu bị làm nhỏ hẹp, đè nén, thiếu cao thoáng… thì sẽ không thể tạo ra được.
Ngôi nhà hiện nay, do ảnh hưởng của nhiều phong cách và nhu cầu hiện đại, đôi khi đặt khuất nẻo ở một góc riêng tư nào đó với lý do nhà không đủ diện tích để phục vụ các nhu cầu sinh hoạt khác. Điều này biến không gian thờ tự, tâm linh có thể thành một âm u, chật hẹp, làm mất đi sự hài hòa và quân bình mà ngôi nhà truyền thống đã dụng công tạo lập giá trị: Âm - Dương song hành và có chính phụ, tôn trọng nhau, ngôi nhà thực sự có Khí, có Hồn.
Đến “có tâm mới có linh”
Nhìn sâu vào nếp nhà Việt, gian thờ luôn gắn với Tâm của mỗi gia đình, theo nghĩa Tâm là vùng trung cung, gian giữa, trang trọng, nơi sinh hoạt quây quần… Và Tâm cũng ở trong ý nghĩa tâm linh, tâm thức người Việt hướng về nguồn cội, tu tâm dưỡng tính, hướng thiện… Nhà nơi đô thị hiện nay (bao gồm cả căn hộ lẫn nhà phố) không có nhiều vùng bao cảnh như nhà xưa hay nhà vườn, ngày càng bị thu hẹp không gian cho hoài niệm, tâm linh. Những nhà có điều kiện diện tích hay làm gian thờ riêng biệt (có thể kết hợp là nhà thờ tự của cả dòng họ) để đảm bảo tính gia tộc riêng tư. Nhà nay về phong thủy đặt ra một số bài toán khác xưa, đòi hỏi vừa kế thừa truyền thống, vừa đảm bảo tính khoa học trong xử lý kiến trúc. Nguyên tắc chung là không gian dẫn truyền và tâm linh có thể liên kết với nhau theo chiều đứng cũng như chiều ngang, tận dụng khoảng thông thoáng để thoát khí nóng trên cao, đồng thời bố cục phòng ốc xoay quanh trục tâm linh và trục thông thoáng… và ít phải gò bó vào kiểu bố cục như nhà xưa, nếu biết linh hoạt xử lý.
Thực tế nhiều gia đình hiện đại không có nhu cầu và điều kiện làm phòng thờ rộng rãi, hoặc do thế hệ trẻ tuổi, tôn giáo tín ngưỡng khác nhau... nên góc tâm linh trong nhà khá linh hoạt, đôi khi chỉ là một bàn thờ ông địa thần tài nho nhỏ, một cột bàn thiên thắp nhang trời đất, hay một sàn gỗ ngồi thiền. Thực chất phòng khách kiêm khu vực bàn thờ kiểu truyền thống của nhà dân gian Việt nói riêng và Á đông nói chung từ xưa đã là dạng không gian đa năng, vừa để tiếp khách, ăn uống, hội họp, vừa dùng cho nhu cầu tâm linh. Vấn đề nằm ở liều lượng và cách thức bài trí của mỗi nhà sao cho không phạm vào các kiêng kỵ và gây ra va chạm văn hóa trong ứng xử.
Để cân bằng Âm Dương, giảm âm thịnh dương suy cho không gian tâm linh nhà hiện đại, cần quan tâm các xử lý trọng tâm như sau:
- Chiếu sáng cần dịu nhẹ hơn là tập trung rực rỡ. Nhưng ánh sáng có vùng dẫn dắt và có vùng điểm nhấn, không phải thứ ánh sáng le lói hoặc chập chờn như dùng đèn dầu, nến… hồi xưa. Theo Ngũ hành thì góc tâm linh nên dùng ánh sáng vàng nhẹ (Thổ) và đỏ hồng (Hỏa) giúp tạo sự ấm cúng, một số chỗ nếu có tủ sách hay bày kiểu thư phòng hiện đại có thể điểm thêm ánh sáng trắng (Kim).
- Chất liệu nếu căn hộ hoặc nhà phố nhỏ có kết hợp nơi thờ cúng với thiền tịnh, thư giãn... thì nên khác biệt so với toàn nhà, theo hướng tăng Mộc giảm Kim (hợp tính đông phương, sinh Hỏa…). Những loại sàn mềm (âm tính) và ấm áp như sàn gỗ, sàn tre, trải thảm hoặc chiếu cói sẽ hợp hơn là sàn lát gạch đá thuần túy. Cách xử lý trần tương ứng với chọn kiểu chiếu sáng, chủ yếu là kiểu dáng nhẹ nhàng, có thể mô phỏng cấu trúc truyền thống (rui, mè, dầm nghiêng) để tạo “không khí” tâm linh (mái dốc thuộc Hỏa) cũng là tăng tính dương.
- Vật dụng: Có thể kết hợp nâng sàn với bàn thấp kiểu Nhật, bàn trà hay sập gỗ kiểu Việt tạo nên không gian thư giãn mang nét Á Đông. Việc đưa thiên nhiên (Thủy, Mộc) vào không gian tâm linh sẽ đóng vai trò kết nối, qua dạng gỗ mỹ nghệ hay mây tre, vật dụng màu ấm và nóng thuộc Hỏa...
Thông thường bộ bàn thờ kiểu “một đời gỗ mấy đời người” có quy cách hầu như bất biến qua nhiều thế hệ. Nhưng khi chuyển sang dạng căn hộ hay nhà phố hẹp thì bộ tủ thờ hoành tráng quen thuộc sẽ thiếu khoảng không tương thích và khó ăn nhập với cấu trúc chung cư trần thấp, vật dụng hiện đại. Lúc này hệ thống tủ thờ “đa nhiệm” và “tích hợp” sẽ đáp ứng tốt hơn với các nhu cầu mới: Trên cao để đặt bài vị, thắp nhang, tầm giữa có thể làm chỗ trưng bày, và tầng dưới làm tủ chứa đồ hoặc thờ ông địa, thần tài. Những bộ tủ thờ ráp khối có phần bàn dưới kéo ra cũng được khai thác tốt ở nhà phố hẹp để khi nhà có việc Giỗ Tết thì linh hoạt đóng - mở khá tiện dụng.
Dĩ nhiên, mỗi gia đình tùy theo sinh hoạt và tôn giáo tín ngưỡng có thể bố trí góc tâm linh riêng biệt. Nhưng về phong thủy, thay vì “ loanh quanh” với các kiểu dáng sắp đặt và chỉ định mang tính khuôn mẫu, chỉ cần hiểu tính Âm của nơi tâm linh, và tính Dương của hệ thống kết nối trong ngoài thì mỗi ngôi nhà sẽ có được cách thức bài trí vừa đảm bảo kết nối tốt theo các thay đổi nếp sống hiện đại, vừa giữ gìn những điểm tâm linh cốt lõi. Khi xuất phát từ những điều cơ bản và nhân văn thì kiến trúc-nội thất bền vững sẽ đạt được giá trị cốt lõi: Kế thừa quá khứ để đáp ứng nhu cầu hiện tại và ít gây tổn hại đến tương lai.
Theo Kiến trúc & Đời sống số 231