Bộ Bách khoa thư của nước Việt Nam thống nhất
Cửu đỉnh là bộ 9 chiếc đỉnh đồng lớn được đúc tại Kinh thành Huế dưới thời vua Minh Mạng nhà Nguyễn. Việc đúc Cửu đỉnh được bắt đầu vào tháng 10 năm Ất Mùi 1835, kéo dài tới đầu năm 1837 mới hoàn thành. Đỉnh được coi là biểu tượng uy quyền của triều đình quân chủ, tượng trưng cho đế nghiệp muôn đời bền vững. Với ý nghĩa đó, trước khi tiến hành đúc Cửu đỉnh, vua Minh Mạng đã ra chỉ dụ cho Nội các và Bộ Công - đơn vị trực tiếp thực hiện việc đúc Cửu đỉnh như sau:
“Đỉnh là để tỏ ra ngôi vị đã đúng, danh mệnh đã tụ lại. Thực là đồ quý trọng ở nhà tôn miếu. Xưa các minh vương đời Tam đại lấy kim loại do các quan mục bá chín châu dâng cống, đúc chín cái đỉnh để làm vật báu truyền lại đời sau. Quy chế điển lễ ấy thực to lớn lắm! Trẫm kính nối nghiệp trước, vâng theo đường lối rõ ràng. Nay muốn phỏng theo đời xưa, đúc chín cái đỉnh để ở nhà Thế Miếu... Đó là để tỏ ý mong rằng muôn năm bền vững, dõi truyền đời sau. Chuẩn cho quan phần việc theo đúng kiểu mẫu mới định mà đúc” (Theo Đại Nam thực lục - Quốc sử quán triều Nguyễn).
Ngày 4.3.1837, triều đình nhà Nguyễn tổ chức lễ khánh thành và an vị cho Cửu đỉnh dưới sự chủ lễ của vua Minh Mạng. Cửu đỉnh được coi như biểu trưng và là pháp khí của triều đình nhà Nguyễn đương thời. 9 chiếc đỉnh này được an vị tại sân chầu trước Thế Tổ Miếu, phía sau Hiển Lâm Các trong Hoàng thành (Đại Nội) - Kinh thành Huế. Các đỉnh được đặt tên lần lượt là: Cao đỉnh, Nhân đỉnh, Chương đỉnh, Anh đỉnh, Nghị đỉnh, Thuần đỉnh, Tuyên đỉnh, Dụ đỉnh, Huyền đỉnh. Cửu đỉnh được xếp một hàng ngang, đối diện với 9 gian thờ trong Thế Tổ Miếu, tương ứng với 9 vua được thờ trong miếu. Riêng chiếc đỉnh lớn nhất (Cao đỉnh) là chiếc đỉnh ứng với vua Gia Long - vua sáng lập triều Nguyễn - được đặt chính giữa và nhích về phía trước so với 8 chiếc còn lại.
Cửu đỉnh được coi là Bộ Bách khoa thư của Việt Nam được các học sỹ thời phong kiến soạn ra một cách hết sức tổng quát, phong phú, tài tình. Cửu đỉnh gắn liền với số 9 - được coi là con số linh thiêng, huyền bí và may mắn trong văn hóa phương Đông. Trên mỗi đỉnh có 18 (là bội của 9) hình khắc theo cách chạm nổi, ngoại trừ 1 hình khắc tên của đỉnh thì 17 hình còn lại là những hình ảnh mô tả cảnh vật, sản vật của đất nước. Tổng cộng có 153 hình ảnh đậm tính dân tộc, tính dân gian cùng tên gọi được khắc trên 9 đỉnh. Các hình khắc trên đỉnh được chia làm 3 tầng, mỗi tầng 6 hình xen kẽ với mảng trống; xếp trên dưới so le với nhau. Các hình này được phân thành các nhóm, mỗi nhóm có 9 hình khắc trên 9 đỉnh như: tinh tú, núi sông, cửa biển, lãnh hải, cửa ải, hoa cỏ, động vật, binh khí, xe thuyền...
Cửu đỉnh cũng được coi là bộ sách địa chí của Việt Nam, với những địa danh, thắng cảnh tiêu biểu được giới thiệu đủ trên khắp 3 miền, thể hiện một tư tưởng hoà bình, thống nhất đất nước. Đặc biệt, triều đình nhà Nguyễn đã xác lập chủ quyền lãnh hải quốc gia Việt Nam trên Cửu đỉnh ở 3 chiếc đỉnh lớn nhất. Đó là hình ảnh của Đông Hải (biển Đông - khắc trên Cao đỉnh), và cả các vùng biển Nam Hải (biển phía Nam đất nước, khu vực các tỉnh Bạc Liêu, Cà Mau - khắc trên Nhân đỉnh), Tây Hải (biển phía Tây đất nước, khu vực các tỉnh Cà Mau, Kiên Giang, giáp vịnh Thái Lan - khắc trên Chương đỉnh)
Báu vật Hoàng cung
Cửu đỉnh được đúc theo phương thức thủ công truyền thống. Khuôn đúc bằng đất sét cũng được tạo tác thủ công vô cùng tỉ mỉ. Sau khi hoàn thành, tất cả khuôn đúc được phá bỏ để tránh sự sao chép. Tạo hình các đỉnh, cũng như các hình khắc, hoa văn, họa tiết trên Cửu đỉnh vô cùng tinh xảo và độc đáo; là một sự đa dạng trong thống nhất, chưa từng có trong các công trình, tác phẩm mỹ thuật đã tồn tại trong lịch sử Việt Nam. Các hình khắc trên đỉnh được bố cục, sắp xếp vô cùng chặt chẽ trong mối quan hệ nội dung, vùng miền. Nghệ nhân khi thể hiện hình chạm trên Cửu đỉnh đã không phụ thuộc vào trạng thái tự nhiên của vật thể, cũng như tỷ lệ kích thước của chúng, mà họ sáng tạo bằng sự sắp xếp lại cho vừa một mảng diện tích tương đương trên đỉnh để tạo sự hài hòa. Vì thế có những vật thể thu nhỏ nhiều, nhưng lại có những vật thể thu lại không đáng kể; có hình rất khái quát, nhưng lại có hình khá chi tiết, hình nào cũng rất sinh động với những chi tiết đặc thù. Các đỉnh có chung hình dáng nhưng các chi tiết khác nhau, khối lượng và kích thước cũng khác nhau. Đỉnh cao nhất là 2,5m và nặng nhất là 2.601kg (Cao đỉnh); đỉnh thấp nhất là 2,31m, nhẹ nhất là 1.935kg (Huyền đỉnh). Chính vì vậy Cửu đỉnh là độc bản, không lặp lại ở bất kỳ nơi đâu. Cửu đỉnh thể hiện giá trị điêu khắc tuyệt mỹ của nghệ thuật, kỹ thuật đúc đồng đương thời của người Việt ở thế kỷ 19; là một cuộc triển lãm kỳ thú những tác phẩm mỹ thuật tinh tế của những nghệ nhân tài hoa và là biểu tượng cho sự giàu đẹp, thống nhất của đất nước.
Từ khi an vị ở sân Thế Miếu - Hoàng thành Huế (năm 1837) tới nay, Cửu đỉnh chưa từng di dời đi nơi khác; và cũng chưa từng phải duy tu, sửa chữa. Trải qua gần 200 năm, qua thời gian và khói lửa chiến tranh, Cửu đỉnh vẫn tồn tại và xứng đáng là một kiệt tác điêu khắc của người xưa, là báu vật Hoàng cung, niềm tự hào của triều Nguyễn và nay trở thành là báu vật của đất nước.
Nhà nghiên cứu Dương Phước Thu (Huế), người đã có nhiều năm và nhiều tâm huyết nghiên cứu Cửu đỉnh, tác giả cuốn sách Đất nước Việt Nam qua Cửu đỉnh Huế đã đánh giá: “Bức tranh hoành tráng trên chất liệu đồng ấy rất hiện thực, vừa gần gũi dân gian, vừa sang trọng ở chốn cung đình, nhưng lại cắm sâu vào linh mạch thiêng liêng của sơn hà xã tắc để tạo nên vẻ đẹp huyền diệu đến kỳ lạ của nghệ thuật tạo hình Việt Nam”.
Ngày 1.10.2012, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định công nhận Bảo vật quốc gia (đợt 1) cho 30 hiện vật/ nhóm hiện vật - trong đó có bộ Cửu đỉnh nhà Nguyễn. Tháng 6.2021, sau hai năm nghiên cứu và xây dựng hồ sơ, Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế đã hoàn thành hồ sơ di sản tư liệu cho Cửu đỉnh, trình Bộ Văn hóa - Thể thao - Du lịch xem xét trước khi đệ trình UNESCO công nhận Cửu đỉnh là Di sản tư liệu thế giới.
Với những giá trị nghệ thuật độc đáo và giá trị lịch sử, đối chiếu với hệ thống tiêu chí của di sản tư liệu thuộc Chương trình ký ức thế giới của UNESCO, Cửu đỉnh hoàn toàn xứng đáng được UNESCO vinh danh là di sản tư liệu thế giới.
Theo Kiến trúc & Đời Sống số 213