Kỳ tích chùa hang AJanta & Ellora

Lượt xem: 6942
9/4/2019 0:00 - Thế giới kiến trúc
Tác giả: Kiến trúc & Đời sống - KTS Trần Đức Lộc

Ấn Độ là quốc gia có nhiều công trình kiến trúc - từ cổ xưa đến đương đại, rất đáng được du khách và giới chuyên môn đến tham quan, nghiên cứu về lịch sử, văn hóa và học thuật; đặc biệt là các khu Phật tích được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa thế giới. Tuy nhiên do khoảng cách địa lý quá xa nên du khách phải mất nhiều thời gian, chi phí và kể cả công sức dành cho chuyến đi dài ngày, nên các đoàn khách du lịch Việt khi đến Ấn Độ thường ít thỏa lòng cho mỗi hành trình. Tôi đến Ấn Độ lần đầu nhưng may mắn có nhiều trải nghiệm thú vị khi đến tham quan hai khu chùa hang Ajnta và Ellora - miền trung Ấn và muốn chia sẻ cùng những ai cần tìm hiểu thêm về nét văn hóa độc đáo của kiến trúc xưa tại Ấn Độ.

 
Các chùa hang trải dài từ bắc xuống nam
 
Kỳ vĩ khu hang động Ajanta
Cách thành phố Aurangabad khoảng 106km, khu chùa hang Ajanta được hình thành từ thế kỷ thứ I đến thứ V sau Công nguyên, nhưng nó hoàn toàn bị che khuất không chỉ bởi rừng rậm và địa hình cách trở, mà cả trong lịch sử Ấn Độ cũng từng lãng quên trong suốt hàng ngàn năm. Mãi đến 1819, một nhóm thợ săn bắn người Anh tình cờ phát hiện dấu tích khu hang động và báo cáo cho Hoàng gia Hyderabad biết để khai quật.
Toàn bộ khu hang động được đục đẽo để tạo thành chùa - nên gọi là “chùa hang” được khoét sâu ẩn mình giữa lòng núi đá bazan khổng lồ (cao 76m) và bên dưới là thung sâu với dòng sông Waghora uốn mình giữa miền đất khô cằn sỏi đá - thuộc bang Maharasta. Các chùa hang được chế tác không cùng thời kỳ nhưng đã tạo nên một quần thể hang động có bố cục theo hình móng ngựa, như thể tuân theo một bản vẽ quy hoạch tổng thể có sẵn. Tất cả có 30 chùa hang, được các nhà khảo cổ đánh dấu qua các số thứ tự (từ 1 đến 30) và phân chia theo từng niên đại xây dựng, gồm các hang số 8, 9, 10, 12, 13, 15, 30 mang dấu ấn Phật giáo nguyên thủy, dưới sự bảo trợ của triều đại Satvahana; các hang còn lại mang màu sắc Phật giáo Đại Thừa, dưới sự bảo trợ bởi triều đại Vakataka; trong đó các hang số 9, 10, 19, 26, 29 có công năng là các thánh đường (Chaityas), còn lại là những tu viện (Viharas) dành riêng cho các tu sĩ. 
Các chùa hang thường có đại sảnh và hành lang biên để đón tiếp, hai bên là hai dãy trai phòng rất nhỏ làm nơi cư ngụ của các nhà sư. Việc xây dựng các chùa hang cũng có những nét khác biệt, có chùa được làm đơn giản, cũng có chùa được chạm khắc khá công phu và tinh xảo, có chùa được đục khoét gian hành lễ vuông vức và rộng lớn (như hang số 16), một vài chùa có mái vòm hoặc tạo nhiều cột đá đỡ trần hang…, nhưng quan trọng nhất chính là nơi thờ Phật. Các chùa hang được đục đẽo từ hàng ngàn năm trước nhưng những chi tiết kiến trúc bằng đá nguyên khối (như cột, đầu cột và hệ dầm, trần, con sơn…) lại có cấu trúc hệt như kết cấu gỗ, gạch hoặc bêtông; trong khi các hang động được tạo tác kiên cố, mỹ thuật đỉnh cao thì các nhà tu lại sống ẩn dật như những hiền triết (rishis), xa lánh chốn bụi trần đi tìm nơi “thâm sơn cùng cốc” để tu luyện.  
Tuy khu chùa hang Ajanta vẫn còn nhiều chỗ chưa hoàn thiện, nhưng cả quần thể là một công trình nổi tiếng kỳ vĩ được tạo ra từ bàn tay của con người. Nhiều bức tượng Phật ngồi bằng đá và các điêu khắc về đạo Phật được đánh giá là những tác phẩm đẹp nhất của nghệ thuật Phật giáo tại Ấn Độ. Đặc biệt, hơn 500 bức tranh tường được chạm khắc trên vách đá và trần hang rất tinh tế đến từng chi tiết, mà màu sắc của nó có nguồn gốc hoàn toàn lấy từ cây lá thiên nhiên, đến nay trải qua mấy ngàn năm vẫn tươi nguyên.
 
Lối đi vào các chùa hang bám theo địa hình
 
Cấu trúc mái vòm bên trong gian thờ ở Ajanta
 
Gian điện thờ - hang số 2
 
            Chi tiết trang trí mặt ngoài ở Ajanta
 
Khu chùa hang Ellora và sự hòa hợp của 3 nền văn hóa
Khu hang động Ellora cũng được đục đẽo từ khối núi đá bazan bên trong ngọn đồi Charanandri, cách thành phố Aurangabad khoảng 30km. Toàn bộ quần thể có 34 chùa hang, được các nhà khảo cổ đánh số từ 1 đến 34 theo thời gian xây dựng - từ thế kỷ V đến X sau Công nguyên; chia thành 3 nhóm, đại diện cho 3 nền văn hóa và tôn giáo hưng thịnh nhất của Ấn Độ lúc bấy giờ là Phật giáo, Bà La Môn và đạo Jain (Giai-na). 
Các chùa hang Phật giáo (từ 1 đến 12), được xây dựng đầu tiên từ năm 500 đến 750; cái trước đơn giản, ít tượng điêu khắc và nhỏ hơn cái sau - như hang số 10 chỉ làm phòng để ăn ngủ và thiền định cho các nhà sư, nhưng hang 11 lại có kiến trúc ba tầng với tầng thượng rộng rãi và gian điện thờ ở giữa đặt 5 tượng Bồ Tát. Nổi bật nhất là hang số 5 - có tên gọi là Kailash (sâu 35,66m và ngang 17m) có hành lang bao quanh với 24 cột đá đỡ trần hang; trên vách hang, mặt dầm, cột được chạm khắc tượng các vị Bồ Tát, cùng hoa văn, họa tiết, đường diềm rất tinh xảo và sinh động. 
Tiếp theo là 17 chùa hang (từ số 13 đến 29) của Bà La Môn giáo - tức đạo Hindu hay Ấn Độ giáo, xây dựng từ năm 600 đến 870, được chạm khắc nhiều phù điêu trang trí về thần Shiva trên các vách hang. Trung tâm của quần thể Ellora là đền Kailasa Hindu (hang 16) có diện tích lớn gấp đôi đền Parthenon ở Athens - Hy Lạp, là ngôi đền thờ thần Shiava được tạo tác với đa phần hình khối kiến trúc lộ thiên, có quy mô lớn và hoành tráng. Hai bên ngôi đền là hai tháp trụ và hai con voi đá trông rất uy nghiêm; chính giữa là ngôi đền đặc trưng với một lầu trên cao thờ Linga; mặt sau là tượng các voi đá, sắp hàng như tạo thành bệ đỡ cho ngôi điện thờ nằm phía trên. 
Cuối cùng là các hang từ 30 đến 34 thuộc đạo Jain, xây dựng từ năm 800 đến 1000; có diện tích nhỏ nhưng các tác phẩm điêu khắc được chế tác tỉ mỉ. Một số hang có trần chạm khắc rất tinh xảo, với các bức tranh phong phú về màu sắc và nội dung - như hang động Indra Sabha (số 32) là hình ảnh thu nhỏ của đền Kailash, có trần hang được chạm khắc hình một hoa sen rất công phu. 
Tôi đã dành nhiều thời gian quan sát, nghiên cứu, chụp ảnh ghi lại nét tổng thể của từng cấu trúc, đài tháp tưởng niệm, đến chi tiết tượng điêu khắc và tranh bích họa có hình ảnh các vị thần, nữ thần, cùng các hoa văn, đường diềm được chạm khắc tinh xảo, phản ánh rõ nét sự tương phản và văn hóa tiêu biểu của các nền tôn giáo khác nhau. Mỗi hệ thống chùa hang có phong cách kiến trúc riêng, rất đa dạng và cùng tồn tại bên nhau trong một quần thể hang động Ellora, minh chứng cho sự hòa hợp giữa 3 nền văn hóa và tôn giáo khác biệt qua ba thời đại tiêu biểu trong lịch sử Ấn Độ.
 
Chi tiết tranh tượng mặt trong gian thờ ở Ellora
 
               Cấu trúc vòm trong gian điện thờ
 
 
Chi tiết cấu trúc mặt ngoài và mái vòm
 
Một chuyến đi nhiều trải nghiệm
Để đến được Ajanta và Ellora, chúng tôi phải mất 3 ngày đêm ngủ trên đường với 3 phương tiện vận chuyển: từ thành phố Hồ Chí Minh đi Bangkok và đến thành phố Hyderabad bằng máy bay; sau đó đến Aurangabad bằng tàu hỏa nhanh có toa giường nằm, và bắt đầu hành trình bằng xe bus trên những cung đường hẹp. Hành trình tuy vất vả nhưng không uổng công khi tôi được đứng trước sự hùng vĩ nơi đây! Đến đây điều tôi khâm phục và học được ở người Ấn là cách họ trùng tu, tôn tạo các di tích để chúng trở thành những Di sản Văn hóa thế giới; cũng như cách quản lý, vận hành các di tích - di sản đưa vào hoạt động khai thác du lịch mà không làm tổn hại đến hồn cốt của giá trị vật thể và giới thiệu tinh hoa văn hóa nghệ thuật Ấn từ ngàn xưa để lại cho nhân loại.

 
Theo TC Kiến Trúc & Đời Sống số 155