Chủ nhà và kiến trúc sư - Ai là chủ?

Lượt xem: 3297
16/3/2024 14:00 - Chuyên đề
Tác giả: Kiến trúc & Đời sống - Bài HƯƠNG ANH Ảnh TL

Ngôi nhà của ai? Câu hỏi thật dễ trả lời: Ngôi nhà của chủ nhà, đương nhiên là như vậy. Nhưng ở góc độ khác, ngôi nhà cũng là thiết kế, là tác phẩm của kiến trúc sư. Bây giờ, ngày càng nhiều chủ nhà xây nhà tìm tới kiến trúc sư hơn, vì họ hiểu giá trị của thiết kế và vai trò của kiến trúc sư. Từ đó hình thành mối quan hệ giữa chủ nhà và kiến trúc sư. Song mối quan hệ đặc biệt và có phần nhạy cảm, tế nhị này không phải lúc nào cũng có tiến trình suôn sẻ để đôi bên cùng hài lòng và có kết quả chuyên môn tốt đẹp.

 
 
Khi chủ nhà làm chủ
Ở góc độ thị trường, kiến trúc sư là người cung cấp dịch vụ, chủ nhà là khách hàng. Kiến trúc sư làm thiết kế theo những yêu cầu của chủ nhà, và chủ nhà trả tiền cho dịch vụ đó. Đấy là thuần túy về công việc thiết kế. Còn về ngôi nhà khi thành hình trong thực tế, cũng là chủ nhà bỏ tiền ra xây, và sử dụng, nên đương nhiên họ là chủ. Điều đó ai cũng biết. Nhưng, như trên đã nói, ngôi nhà cũng là thiết kế của kiến trúc sư, kiến trúc sư là tác giả nên ngôi nhà ngoài giá trị vật chất đối với chủ nhà cũng là “đứa con tinh thần” của kiến trúc sư. Vậy nên ngoài trách nhiệm của người làm dịch vụ, kiến trúc sư dành nhiều công sức, thời gian, tâm huyết cho thiết kế cũng là điều dễ hiểu. Những yêu cầu về công năng, thẩm mỹ của chủ nhà là đề bài để kiến trúc sư nghiên cứu, đề xuất ý tưởng, giải pháp kiến trúc, kỹ thuật sao cho phù hợp nhu cầu và đảm bảo tính chuyên môn. Mỗi công trình đến tay kiến trúc sư là một cơ hội để hình thành, thể hiện một sản phẩm, tác phẩm, mà ngoài yếu tố kinh tế ra, còn thể hiện sự sáng tạo, năng lực và cá tính của mình.
Tuy nhiên, trong thực tế, với vai trò, vị thế “ông chủ”, nhiều chủ nhà thường lấn át vai trò của kiến trúc sư; áp đặt cái tôi quyền hành của mình, mà quên mất ngôi nhà là một thứ hàng hóa đặc biệt, và dịch vụ tư vấn thiết kế cũng là dịch vụ đặc biệt, rất khác với các dịch vụ thông thường khác. Những chủ nhà này thường “bắt” kiến trúc sư vẽ theo ý của mình, theo kiểu: Tôi thích như thế này, tôi muốn như thế này, làm cái cổng thế này, làm cầu thang thế đó cho tôi… Nếu kiến trúc sư làm theo, thì gần như là triệt tiêu sự sáng tạo. Khi đó, chính chủ nhà là người thiết kế, còn kiến trúc sư chỉ là thợ vẽ, họa viên, hay xử lý các vấn đề mang tính kỹ thuật. Có những kiến trúc sư chấp nhận điều đó, vì lý do kinh tế; cũng có người không chấp nhận, thì mối quan hệ đổ bể. Nhưng không phải lặng im chấp nhận là xong, bởi nhiều khi các yêu cầu của chủ nhà mâu thuẫn với nhau, không thể giải quyết bằng chuyên môn thuần túy trên bản vẽ; kiến trúc sư lại mất rất nhiều công sức để giải thích, thuyết phục. 
Nói chung, mỗi người chúng ta, hầu như ai cũng ở trong một ngôi nhà; thế nên rất nhiều ông chủ cho rằng mình “biết làm nhà”, làm nhà dễ, và từ đó có tâm lý tự tôn, không coi trọng vai trò của kiến trúc sư. Lại có những người cho rằng: Nhà phố (một loại hình nhà ở phổ biến trong đô thị) cái nào chả giống cái nào, cần gì kiến trúc sư. Việc thuê kiến trúc sư trong suy nghĩ của họ chỉ là để vẽ lại ý tưởng của họ, hay đơn giản là trang trí cái mặt tiền; mà không biết rằng, bản chất của kiến trúc là kiến tạo không gian, và yếu tố quan trọng nhất của công trình là mặt bằng công năng, chứ không phải cái mặt tiền hay trang trí phù phiếm nào đó.
Có lẽ, các kiến trúc sư làm nhà ở đều ít nhiều gặp những chủ nhà mang tâm lý “ông chủ” như vậy. Nhiều kiến trúc sư chia sẻ, tâm sự, và cả thanh minh rằng những ngôi nhà như vậy, làm vì lý do kinh tế, chứ khi công trình hoàn thành, chẳng dám nhận đó là do mình thiết kế, là sản phẩm hay tác phẩm của mình.   
 

Và khi kiến trúc sư làm chủ 
Ngược lại với những chủ nhà làm chủ, lại có những kiến trúc sư làm chủ. Họ hoàn toàn chủ động trong mối quan hệ đối với chủ nhà, khơi gợi, dẫn dắt, áp đặt chủ nhà đi theo cách của mình. Khách quan mà nói, đó là những kiến trúc sư có năng lực, đặc biệt trong việc hùng biện và thuyết phục. Những kiến trúc sư có chút danh tiếng trên truyền thông càng có ưu thế trong mối quan hệ này. Có sự ví von rằng: Làm kiến trúc là làm tác phẩm cho mình bằng tiền của người khác; thì đúng như vậy. Những kiến trúc sư làm chủ tận dụng tối đa yếu tố này để tạo ra những công trình ấn tượng, đặc biệt - theo cách của họ. Không phủ nhận đã có rất nhiều công trình tốt mang cá tính của kiến trúc sư, nhưng cũng có không ít các công trình có vấn đề chỉ vì cái tôi của kiến trúc sư mà mang lại những điều bất tiện, tiêu cực cho chủ nhà. Thực tế, có những công trình được làm ra dường như chỉ để… chụp ảnh, và tham dự dành giải thưởng này kia, không quan tâm tới nhu cầu, mong muốn của chủ nhà.
Trong thời đại mà thông tin và truyền thông có ảnh hưởng mạnh mẽ đến mọi mặt của đời sống, thì việc những công trình được “lăng xê” hay đoạt giải rõ ràng là có tác động tới chủ nhà khi tìm kiếm một mối quan hệ với kiến trúc sư. Danh tiếng, hay giải thưởng của công trình (cũng là của kiến trúc sư) dường như đảm bảo cho chất lượng chuyên môn và độ tin cậy!? Và từ đó lại bắt đầu một quy trình áp đặt mới, cho một công trình mới. Ở Sài Gòn có một nhà thiết kế nội thất tay ngang chuyên làm những công trình phong cách cổ điển xa xỉ, xa hoa cho giới đại gia. Bằng truyền thông, và cách này hay cách khác anh làm cho người ta hiểu rằng anh mới là đẳng cấp, và đã là đại gia có tiền thì phải tìm đến anh. Nhà thiết kế này áp đặt “một cách hoàn hảo” tới khách hàng của mình. Nếu anh làm thiết kế, đồng nghĩa với việc anh cung cấp toàn bộ đồ nội thất (nhập khẩu từ châu Âu), từ giường tủ, đèn chùm, thiết bị vệ sinh hay mấy cái bình, lọ, chân nến trang trí, gương, tranh ảnh… với giá trên trời tới cả hàng ngàn, chục ngàn đô la. Áp đặt và đắt đỏ như vậy nhưng vẫn có nhiều khách hàng tìm tới anh, tất nhiên toàn là đại gia. Tuy nhiên, về vấn đề chuyên môn của anh thì còn phải bàn thêm!
Cách đây chừng chục năm, một công trình của một kiến trúc sư nổi tiếng từng đoạt nhiều giải thưởng quốc tế ra mắt gây xôn xao giới làm nghề và dư luận. Công trình được đặt tên là “Nhà cho cây” với rất nhiều cây xanh trong vườn và trên mái. Thiết kế một ngôi nhà ở “hổng giống ai” này là một sự độc đáo và lạ lẫm, và công trình này cũng đoạt nhiều giải thưởng. Thế rồi có kẻ tò mò sau một thời gian đã tới để “review” công trình, thì phát hiện ra nó xuống cấp thê thảm, bị cải tạo tùm lum vì… không tiện dụng cho sinh hoạt - bởi một thiết kế… kỳ cục. Tất cả rồi sẽ bị những luồng thông tin mới làm cho khuất lấp, nhưng xu hướng kiến trúc sư làm chủ vẫn đang diễn ra. Nếu nói chủ nhà làm chủ là không tôn trọng kiến trúc sư thì khi kiến trúc sư làm chủ cũng không tôn trọng chủ nhà.
Với danh nghĩa kiến trúc xanh, kiến trúc nhiệt đới, kiến trúc truyền thống, kiến trúc bản địa… (những yếu tố này dễ gây chú ý và dễ đoạt giải thưởng), nhiều kiến trúc sư áp đặt chủ nhà vào những thế dở khóc, dở cười khi sử dụng ngôi nhà của chính mình. Trồng nhiều cây - cũng tốt thôi, nhưng liệu có thời gian chăm sóc, liệu có giải pháp chống côn trùng, ruồi muỗi hay chưa? Kiến trúc nhiệt đới với dày đặc lam lưới, tường lỗ ở mặt tiền có chắn tầm nhìn? Kiến trúc bản địa với vật liệu tranh tre nứa lá tuổi thọ ngắn, mất thời gian và tốn công sức, tiền bạc duy tu bảo dưỡng. Với kiến trúc sư, công trình xong là khi hoàn thành bộ ảnh đẹp long lanh, nhưng với chủ nhà thì trải nghiệm mới chỉ bắt đầu. Lại có kiểu áp đặt chủ nhà vào những xu hướng kiến trúc mới cho chất, cho ngầu như các phong cách tối giản, phong cách công nghiệp, vẫn còn xa lạ với thói quen sống và thẩm mỹ của đại đa số. Chả biết thuyết phục hay áp đặt thế nào mà chủ nhà đồng ý, rồi sau đó thở dài vì không hợp, không quen. Bản thân kiến trúc ấy khi đưa vào sử dụng cũng không giữ được nét nguyên bản vì sự thay đổi trong cuộc sống, nếp sống của chủ nhân. Cùng với việc áp đặt phong cách, hình thái kiến trúc, nhiều kiến trúc sư còn áp đặt những giải pháp vật liệu, kỹ thuật với mục đích “đánh bóng” tác phẩm của mình, mà không phù hợp hay gây tốn kém cho chủ nhân.
 
 
Cần có tính chuyên nghiệp
Mối quan hệ giữa chủ nhà và kiến trúc sư là một mối quan hệ đặc biệt, mặc dù bản chất là quan hệ dịch vụ - khách hàng nhưng có nhiều yếu tố văn hóa, xã hội; có cả sự nhạy cảm, tế nhị của quan hệ con người. Các nhân tố trong mối quan hệ ấy cần hiểu rõ đối tác của mình, vai trò mỗi bên để có sự cân bằng, hài hòa; để từ đó phát triển thị trường tư vấn thiết kế văn minh, lành mạnh. Luật Kiến trúc ra đời năm 2019 phần nào đã cụ thể hóa, hiện thực hóa các yếu tố liên quan của mối quan hệ đó. Hội Kiến trúc sư Việt Nam cũng đã ban hành Bộ Quy chế ứng xử của kiến trúc sư hành nghề, trong đó có đề cập tới mối quan hệ của kiến trúc sư và khách hàng. Người Việt Nam vốn duy tình hơn duy lý, hay ngại ngùng, nể nang; nên có lẽ, để có tính chuyên nghiệp nữa, cũng cần cả thời gian.
Trong nghề, hẳn nhiều người biết công trình Nhà Farnsworth (hoàn thành năm 1951, Chicago, Mỹ) của kiến trúc sư danh tiếng Mies van der Rohe. Ông được coi là một trong những người đặt nền móng cho kiến trúc hiện đại của thế giới và là cha đẻ của trường phái kiến trúc tối giản. Công trình Nhà Farnsworth là một tác phẩm tiêu biểu, là lý tưởng, triết lý kiến trúc của Mies van der Rohe. Thế nhưng, chủ nhà, khách hàng của Mies van der Rohe đã kiện ông ra tòa, vì ngôi nhà “không ở được”. Đó là một câu chuyện dài không nhất thiết phải kể hết ở đây, nhưng thấy rõ sự duy lý và bình đẳng trong mối quan hệ của kiến trúc sư và chủ nhà ở xã hội phương Tây.
Tất nhiên, không thể so sánh kiến trúc sư đại tài Mies van der Rohe với các kiến trúc sư của chúng ta, không thể so sánh một công trình tuyệt tác có bề dày lịch sử đã được công nhận là di sản với các công trình nhà ở Việt Nam đương đại, cũng không thể so sánh bối cảnh xã hội, địa lý và khoảng cách thời gian; song câu chuyện ấy vẫn đáng để suy nghĩ. Chủ nhà và kiến trúc sư - ai là chủ? Câu hỏi ấy sẽ được trả lời khi người trong cuộc hiểu rõ về mối quan hệ, vai trò và quyền hạn của mỗi bên, cũng như hiểu rõ thiết kế một ngôi nhà là như thế nào! 
 
Theo Kiến trúc & Đời Sống số 213